تاریخچه ایجاد شهرهای جدید در ایران

سوابق و تاریخچه ایجاد شهرهای جدید در ایران در دوره های زیر تقسیم بندی می شود  2-5-1 دوران باستان

 ایجاد شهرهای جدید قبل از اسلام

تسخیر ایران توسط اسکندر اختلاط اجتماعی ـ فرهنگی تازه ای ازملت های کاملا متفاوت را سبب گردید این پیروزی امتزاج در فلسفه شرقی و غربی را موجب شده که یکی بر مبنای استبداد پدر سالاری - دودمانی و دیگری نتیجه نوعی مردم سالاری اشرافی بود . تلاقی این دو فلسفه به تکوین بسیاری از شهرهای جدید منجر شد که به سرعت مراکزی برای اختلاط یونانیان و بومیان و مکانهائی جهت ارتباط فرهنگی گردید . به طور کلی سلوکیان نزدیک به 400 شهر در ایران بنا نهادند که اغلب در جوار قلاع نظامی موجود شکل گرفتند . اشکانیان نیز به شهر سازی و شهر نشینی علاقی خاصی داشته و نشان آن شهرهائی چون تیسفون ، هترا ، دارابگرد ، فیروز آباد و مانند آن است که در روزگار آنان بنا شده و آباد گردیده است 0(نظریان ، 1381، ص 10)

 در دوره ساسانی نیز شهرهای بسیاری به نام پادشاهان ساخته شد . بنیاد ده شهر را به اردشیر و تعدادی از شهرها را نیز به شاپور و قباد نسبت می دهند . مسلما روند احداث شهر توسط پادشاهان در این دوره آهنگ ثابت و یکنواختی نداشته و در دوره هایی که پادشاهان قدرتمند بر کشور حاکم می شدند تعداد زیادی شهر احداث می شد و در زمانی که قدرت پادشاهان ضعیف می شد جریان احداث شهر کند می گردید . (همان ، ص 14)

 ایجاد شهرهای جدید بعد از اسلام تا حمله مغول

نخستین شهرهائی که پس از اسلام احداث شدند اردوگاه هائی بودند که برای استقرار سپاهیان مسلمان و مهاجرین تاسیس شده بود . تعدادی از این شهرها در کنار شهرهای قدیمی ، قلاع ، نقاط استراتژیک و یا در جوار اماکن متبرکه ، در راستای اهداف اسلامی بنا گردیدند . دسته دیگر شهرهای جدیدی بودند که مردم بر کنار شهادتگاه ها و مزار امامان بنا کردند مثل مشهد ، قم ، کربلاء ، نجف ، کاظمین که عمدتا از طرف شیعیان بنا گردیده اند و به صورت سند قدرت عمل می کردند . خارج از این دو گروه شهرهای زیادی تحول و توسعه یافته اند . شهرهای نیشابور ، غزنین ، شیراز ، اصفهان ، بلخ ، ری ، همدان ، بخارا ، یزد از جمله شهرهای آباد و پر رونق دوران بعد از اسلام بوده اند . (همان ص  22)

 ایجاد شهرهای جدید بعد از حمله مغول

حمله مغول در قرن هفتم هجری قمری نقطه پایانی بر  تحولات ناشی از رونق شهرنشینی و عمران و آبادی شهرها بود , بطوریکه بنیان های سازمان شهری کشور را از هم می گسلد و شهرگرایی نزدیک به یک قرن تقریبا بی معنا می شود . (حبیبی ، 1378 ص 79)

در این دوران اصول شهر سازی بر تصمیمات فوری و خودسرانه امرای مغول شکل می گیرد به طوریکه شهر جدید سلطانیه بر حسب امر سلطان محمد خدابنده ، به شکل شطرنجی پی افکنده شد و تمام ساکنین آن را از تبریز ، مراغه و اردبیل و دیگر نقاط به این شهر کوچاندند و دیر زمانی یکی از آبادترین و بزرگترین شهرهای ایران بود . ولی به محض مرگ سلطان تخلیه شهر شروع شد و اکنون از آن تنها مقبره سلطان محمد به جا مانده است . (نظریان ، 1381 ص 39)

در دوران صفویه ، بازسازی جاده های بین قاره ای ابریشم و ادویه ، ساختمان کاروانسراها و قلعه های نظامی و ایجاد شهرهای جدید در نقاطی که راههای کاروانسراها با هم تقاطع پیدا می کردند در مسیر رودخانه ها و نهرهای بزرگ و در حواشی لنگرگاه ها همگی نشانگر رونق شکوفایی اقتصادی این عصر می باشند ، اما پس از آن توسعه شهری تا قرن اخیر دچار رکود گردید . (همان ص 44)

 دوران معاصر

 قبل از انقلاب

در دوران قبل از انقلاب در فاصله دو جنگ جهانی شهرها با سه هدف سیاسی ـ نظامی ، اقتصادی و کویهای کارمندان در مجاورت شهرهای بزرگ وقت احداث شدند . نکته بارزی که در توسعه نو شهرهای این دوره وجود دارد تکوین آن ها بر پایه یک هسته موجود روستایی می باشد ، به طوری که بافت شهری جدید آن کم کم هسته روستائی را از رونق انداخته و آن را در خود حل کرده است0 (معصومی اشکوری ، 1370 ، ص 14) امروزه این گونه شهرها جزء شهرهای پر رونق و عمده کشور هستند . پس از جنگ جهانی تا اواسط دهه 1340 که مصادف با رشد سریع صنایع وابسته به نفت و توسعه سایر صنایع و رشته های نوین اقتصادی بود عمده نوشهرهای ساخته شده را نفت شهرها و کویهای کارمندان تشکیل می دادند برخی از این شهرها تک پایه بودند و برخی دیگر در واقع کویهای بزرگ سازمانی بودند که در مجاورت یک هسته شهری شکل گرفتند اما وسعت و توان آن چنان بود که سیمای شهر پایه را کمرنگ کرده بود . از بارزترین این شهرها می توان از آبادان و ماهشهر نام برد که با در نظر گرفتن هدف ایجاد این شهرها ،  نتیجه مورد انتظار حاصل نشد . زیرا این شهرها با مشکل شهر شدن روبرو شدند و نیز اقتصاد تک پایه آن ها با پایان گرفتن برخی صنایع تغذیه کننده به ویژه نفت - که منابعی میرا هستند – تضعیف شد و لازم شد که در آنها تزریق امکانات مالی و اشتغال جدید صورت پذیرد . از نیمه دوم دهه 1340 تا پیروزی انقلاب اسلامی ( 1357 ) احداث نوشهرهای صنعتی مستقل و شهرک های اقماری ـ صنعتی در پیرامون شهرهای بزرگ رونق گرفت . در این دوره دو پدیده اتفاق افتاد  :  برای نخستین بار این نوشهرها در فواصل بسیاری از بافت شهری و بدون تکیه بر هر گونه هسته اولیه روستائی پی ریزی شدند و دیگر اینکه به احداث شهرهای جدید آزاد چند عملکردی ، نه وابسته به یک صنعت خاص ، گرایش به وجود آمد . به طور کلی ایجاد و پیدایش شهرهای جدید در این دوره پیرو نظم یا قانون خاصی نبوده است . گر چه این شهرها در چهارچوب طرح آمایش سرزمین مطرح شده بودند ، چون طرح مزبور ضمانت قانونی و اجرایی نداشت  با مساله ایجاد شهرهای جدید به طور موردی برخورد شده است بنابراین مهمترین هدف های مترتب بر ایجاد شهرهای جدید در این دوره ، ایجاد مراکز جدید برای بهره برداری از امکانات بالقوه منطقه ای و رشد اقتصادی ، تحقق اهداف اجتماعی ملی و توزیع متعادل امکانات و سرمایه گذاریها در سطح کشور بوده است  ( زیاری ، 1378 ، ص 89 )

 پس از انقلاب

بازتاب فضایی انقلاب اسلامی و نتایج آن خیلی زود نمایان گردید دگرگونیهای اقتصادی و اجتماعی که بعد از هر انقلابی رخ می دهد در ایران نیز مجموعه عوامل را به نفع شهر سوق داد . شهرها که روند رو به افزایش رشد را از یک دهه پیش آغاز کرده بودند با رشد فزاینده ای بر جمعیت خود افزودند . شروع و ادامه جنگ تحمیلی نیز این جریان را سرعت بخشید . جابه جایی جمعیت از مناطق جنگ زده بطرف نواحی دور از بحران جنگ که همه آنها را یکجا به درون شهر منتقل می کرد ، جابجائیهای نیروهای جوان بخصوص از نواحی روستائی به جبهه‌ها و نهایتا به درون شهرها ، روزبروز بر جمعیت شهرها افزود مهاجرین خارجی از کشورهای افغانستان و عراق نیز سرعت رشد شهرها را افزایش دادند . بنا به آمارهای غیر رسمی نزدیک به 3 میلیون افغانی که بیش از 4/3 آنها در شهرها ساکن بوده اند در ایران زندگی می کردند . ( نظریان ، 1381 ، ص 87 )

تفاوت مهمی که میان شهرهای جدید پیشنهادی امروز با شهرهای جدید قبل از انقلاب به چشم می خورد ، در عملکرد آنهاست . طی سالهای پیش از انقلاب هدف از احداث شهرهای جدید نوعی عملکرد گرایی اقتصادی تک یا چند پایه بود , در حالیکه شهرهای جدید امروزی محل اسکان سرریزهای جمعیت شهرهای بزرگ تلقی می شوند و این ویژگی آنها را بیشتر به شکل شهرهای جدید اقماری در می آورد تا شهرهای جدید صنعتی . ( زیاری ، 1378 ، ص 94 ) درمجموع ، نوشهرها ، پس از انقلاب اسلامی ، با اهدافی مانند : اصلاح ساختارهای فضایی ، مناسب سازی کاربری منابع طبیعی ، جلوگیری از تمرکز گرایی جمعیت در مناطق شهری و ساماندهی نظام شهری ایران ، فرایندی نوین و رو به تکامل تلقی می شود . به لحاظ ساماندهی فضایی و توزیع بهینه جمعیت در پهنه کشور لزوم تنظیم الگوها و تدوین سیاستهای خاص ، جهت تامین خدمات زیر بنایی و نیازهای کنونی و آتی شهرها و به طریق اولی جلوگیری نسبی از رشد و توسعه فیزیکی بی رویه شهرهای بزرگ ، احداث و ایجاد شهرهای جدید یک امر مهم و یک الزام سیاسی ـ اقتصادی زمان محسوب می شود  . ( صالحی ، 1377 ، ص 24 ) ( جدول شماره2 )

جدول ( 2 ) خصوصیات شهرهای جدید ایران در دوره بعد از انقلاب اسلامی

ردیف	شاخص	شهرهای جدید ایران
1	حدود جمعیت اولیه (پایه)(نفر)	صفر
2	حدود جمعیت آماج ـ سال افق برنامه ریزی	200.000 ـ 150.000 نفر     سال (1400 ـ 1395 )
3	معیارهای مکانیابی شهرهای جدید	1 ـ موجود بودن اراضی 2 ـ نزدیکی به مادر شهر 3 ـ نزدیکی به مجتمع های مسکونی بزرگ ( انتخاب مکان توسط وزارت مسکن و شهرسازی )
4	حدود سال ایجاد شهرهای جدید	1 ـ موج جدید تفکر از سال 1364 برابر با 1985
5	هدفهای پایه در ایجاد شهرهای جدید	1 ـ جلوگیری از توسعه بی رویه و کلان شهر شدن شهر مادر 2 ـ انتقال صنایع مزاحم از مادر شهر 3 ـ ایجاد کانونهای اشتغال در شهر جدید 4 ـ جلوگیری از بورس بازی زمین در شهر مادر 5 ـ پالایش شهر مادر 6 ـ کاهش هزینه های حمل و نقل از شهر مادر به کانونهای صنعتی اطراف 7 ـ جلوگیری از ایجاد حاشیه نشینی در شهر مادر 8 ـ کاهش بار ترافیک شهر مادر 9 ـ نزدیک کردن محل سکونت به محل اشتغال در شهرهای جدید و رعایت فواصل شرعی 10 ـ جلوگیری از تخریب اراضی کشاورزی حومه شهرهای بزرگ 11 ـ تامین مسکن اکثریت مردم 12 ـ کاهش هزینه های توسعه تاسیسات زیربنایی مادر شهر 13 ـ آزاد سازی اراضی شهر مادر از طریق انتقال صنایع به شهر جدید 14 ـ جلوگیری از آلودگی محیط زسیت شهر مادر
6	اسناد مرجع در ایجاد شهرهای جدید : چهارچوب تصمیم گیری در مورد ایجاد شهرهای جدید	ـ مصوبه سال 1364 هیات وزیران
7	نحوه تصرف اراضی	بر طبق مصوبات شورایعالی معماری و شهرسازی ایران
8	مسئولیت برنامه ریزی ، اجرای برنامه ها و مدیریت	1 ـ شرکت عمران شهرهای جدید وابسته به وزارت مسکن و شهر سازی 2 ـ مشاوران خصوصی معماری و شهر سازی 3 ـ ادارات دولتی
9	نحوه تصرف فضاهای ساخته شده	1 ـ ادارات دولتی 2 ـ افراد 3 ـ بخش خصوصی
10	مکانیزم کنترل ارزش اراضی و فضاهای ساخته شده	در حال حاضر این گونه مکانیزمها یا موجود نبوده یا به دلیل عدم قدمت شهرهای جدید کارایی خود را تثبیت نکرده اند .

  ماخذ: سردار امیری ، زهرا ، بررسی فرایند طرح و برنامه ریزی شهرهای جدید ،1382

بنابراین در جهت بهبود شرایط کمی و کیفی شهرهای بزرگ و تامین نیازهای اساسی بویژه مسکن و اشتغال براساس مصوبه تاریخ 1364 هیات وزیران ، وزارت مسکن و شهر سازی شروع به انجام مطالعات نوشهرها در اطراف شهرهای بزرگ نموده ، که برآیند این تصمیم در ابتدا پیش بینی احداث 26 شهر جدید در شعاع پیرامونی شهرهای بزرگ و مادر شهرهای ناحیه ای بود که از این تعداد 18 شهر جدید در 10 استان در دست مطالعه و احداث قرار گرفتند .

بنابراین شهرهای جدید در دست احداث را می توان به دو دسته کلی تقسیم نمود :

1 ـ شهرهای جدید به عنوان توسعه کلانشهرها

2 ـ شهرهای جدید به عنوان توسعه های صنعتی مناطق

مقرر است این شهرها ، که عبارت از 18 شهر جدید ( هشتگرد ، پرند ، پردیس ، اندیشه لتیان ، بهارستان ، مجلسی ، پولادشهر ، گلبهار ، بینالود ، مهاجران ، عالیشهر ، علوی ، سهند صدرا ، رامین ، رامشار و طیس ) می باشند در عرصه نهایی خود که قریب به 60000 هکتار زمین می گردد ، جمعیتی برابر 5/3 میلیون نفر را در خود جای دهند . ( صالحی ، 1377 ، ص53 )