جغرافیا توسعه پایدار زندگی بهتر
کاری از کارشناس ارشد برنامه ریزی آمایش سرزمینجغرافیا توسعه پایدار زندگی بهتر
کاری از کارشناس ارشد برنامه ریزی آمایش سرزمینراهبرد توسعه شهری(CDS). بخش اول
یکی از این رویکردهای جدید در برنامه ریزی های شهری که توجه زیادی را به خود معطوف کرده ،برنامه ریزی استراتژی توسعه شهری (cds) می باشد،رویکرد نوینی که ازچشم انداز روشن برخورداربوده و برمشارکت جمعی تاکید فراوانی دارد.برنامه ریزی استراتژیک توسعه شهری هم اکنون در در یک خط فرازی قرار گرفته که انتطار می رود تا در سال های آینده اکثر شهرهای جهان را در بر بگیرد و تبدیل به یک استراتژی فراگیر جهانی شود،تا پاسخگوی نیازهای
برنامه ریزی شهری باشد.
در این نوشتار نیز سعی بر آن است تا ضمن تشریح و نگرش عمیق تر نسبت به این دسته از برنامه ریزی ها نقدی راجع به محتوا ،اهداف ،اجرای آن و نتایج آن انجام پذیرد تا ضمن فراهم سازی موجبات درک و شناخت بهتر ،به اصلاح نواقص احتمالی موجود در راستای بازدهی مطلوب تر در آینده بپردازد. .
برنامه ریزی استراتژیک ، چشم اندازروشن ، رویکردهای مشارکتی : واژگان کلیدی
مقدمه
تحولات سالیان اخیر در نگرش عمومی به مفهوم شهرداری و وظایف آن در جامعه ، موجب ایجاد چشم اندازی متفاوت نسبت به نقش و جایگاه شهرداری در روند تحولات شهری شده است . هرچند این تغییر در ادبیات جهانی مرتبط ، نکته ای جدید تلقی نشده و چند دهه ای از تغییر در رویکرد و هدف مداخله در سازمان های متولی مدیریت شهری می گذرد، لیکن تفاوت اساسی را می توان در جایگاه عوامل و نقش عناصر سازنده ی آن تصور کرد . در نگاه سنتی ( برگرفته از ادبیات مدرنیستی ) مولفه های سازنده ی محیط شهر ، مجموعه ی منفعلی تصور می شد که در نتیجه ی هدایت مجزا و منفعلانه در قالب برنامه های مشخصی شکل می گرفت . رویکرد نوین ،جامعه ی شهری را مملو از کنش گران متعددی می داند که هر یک بر اساس ماهیت درونی و ساختار عملکردی خود تدبیر کرده و به نقش آفرینی می پردازند . در این میان گروههای ذینفع و ذی نفوذ نیز در جهت اهداف و مقاصد خود عمل کرده و در نهایت مجموعه ای را پدید می آورند که در صورت فقدان قدرت کارگردانی ،عرصه ی شهر را بازیچه ی امیال خود خواهند کرد . خواستگاه نظری در این رویکرد ، در چارچوب تفکر برنامه ریزی استراتژیک عینیت می یابد. این دیدگاه به معنای فرایند تضمین دستیابی سازمان به فواید ناشی از بکارگیری استراتژی های مناسب است . برنامه ریزی استراتژیک در این چارچوب ، دوراندیشی سازمان یافته ای است که مراحل مختلفی را نظیر هدف گذاری و تفکیک محدوده های کمی وکیفی آن ، تعیین خط مشی ها و سیاست ها و برنامه ریزی تاکتیکی دنبال می کنند . برنامه ریزی استراتژیک شهری، به کارگیری چارچوب مفهومی و روش شناسی منبعث از رویکرد استراتژیک در حوزه ی برنامه ریزی فضایی توسعه ی شهری است ،تا بتواند بر پایه ی اصول علمی برنامه ریزی ، هدایت و کنترل شهر را به عهده داشته باشد . در این رویکرد هدایت تغییرات ، تدوین برنامه ها و طرح های محدود برای آنها در طول زمان و منطبق با سیاست گذاری های انجام شده صورت می پذیرد (رفیعیان،مجتبی،عبدالرضاگلپایگانی:1384،ص31).
استراتژی توسعه شهری(CDS )چیست ؟
جمعیت جهان دارای حرکات و تغییرات متناوبی است که همواره به نفع جمعیت های شهرنشین عمل می کند . بسیاری از شهرها دارای رشد بیش از اندازه بوده و در کشورهای در حال توسعه آسیایی و آفریقایی در آینده نزدیک جمعیت بسیاری از شهرها به دو برابر میزان فعلی خود خواهد رسید . این امر چالش های بزرگی را به دنبال خو د مطرح می سازد ،یکی از موارد آن گسترش فقر است . برای رویارویی با این چالش های نوین چاره ای نیست مگر آنکه با راهبردهایی متناسب ،به اتخاذ برنامه ریزی برای آینده و به صورت آگاهانه دست بزنیم .راهبرد توسعه شهری برنامه ای است که می تواند در این فرایند حساس ،در انجام تصمیم گیری و اجرای آن ما را یاری نماید .
راهبرد توسعه شهری برنامه ایست با ماهیت راهبردی که توامان بر تهیه و اجرای سند تاکید می کند و تدوین آن بر پایه ی چشم انداز سازی مشارکتی صورت می پذیرد . مقصود ، نوعی سند است است که توسط بانک جهانی ،مرکز سکونتگاههای انسانی سازمان ملل متحد و سازمان وابسته به آنها ،یعنی ائتلاف شهرها پیشنهاد و ترویج گردیده است . سند مزبور وسیله ای است که در آن تکنیک های مشارکتی به کار گرفته شده و هدف اصلی آن تامین توسعه پایدار شهری از طریق ایجاد ظرفیت اجتماعی برای چشم انداز سازی مشارکتی و اقدام همگانی می باشد . مبحث فقر شهری و اتخاذ سیاست های حمایت از اقشار فقیر و ارتقای وضعیت آنان در این سند جایگاه ویژه ای دارد . این سند برای آن تهیه شده تا رشد شهرها متضمن عدالت اجتماعی نیز باشد که این امر از طریق همکاری و مشارکت افراد جامعه در راستای ارتقای کیفیت زندگی شهری همه ی شهروندان میسر می شود . براساس یک چشم انداز مشترک جهت ارتقای کیفیت اداره و مدیریت شهری ،افزایش میزان سرمایه گذاری به منظور بالا بردن نرخ اشتغال و کاهش منظم و پایدار فقر شهری تدوین می شود
cities alliance (n/d) cds discussion paper) ).
این فرایند )راهبرد توسعه شهری( سه محصول نهایی خواهد داشت ؛
-1تدوین یک چشم انداز مشترک شهری (city vision)
-2ایجاد الزام هایی موثر جهت تحقق چشم انداز (development strategy)
-3 تدوین یک برنامه اجرایی (action plan)
از این رو محصول خروجی این سند شامل موارد سه گانه ی زیر خواهد بود :
الف- سیاست گذاری و اصلاحات مدیریتی و نهادی
ب- برنامه ریزی های سرمایه گذاری از جمله در زیرساخت های اجتماعی و فرهنگی(توسلی ،محمود؛1384،ص32).
ج- تدوین سازو کارهای پایش(cities alliance (2004) first result ).
برنامه ریزی راهبردی دارای خصوصیات زیر می باشد:
- بیشتر فعالیت گراست تا کاربرد زمین گرا ، و با صراحتی بیشتر از برنامه های سنتی با تصمیم گیری و اجرای برنامه سروکار دارد .
- فرایند مدیریت گونه و ممتد مرور جرح و تعدیل سیاست گذاری است به دور از رهیافت های سنتی که یک وضعیت نهایی را برای آینده دور در نظر می گرفتند.
- در این رهیافت بر مشارکت تاکید شده است ، جه در تهیه و چه در مراحل پیشبرد و اجرای طرح .
- یک ویژگی مهم و شرط موفقیت سیستم برنامه ریزی مبتنی بر رهیافت راهبردی ، نرمش پذیری و توان تطابق با شرایط ویژه ی مورد برنامه ریزی است(دانش پور، 1382 ، ص 19 ).
- این رهیافت، برنامه ریزی با مردم است نه صرفا برنامه ریزی برای مردم . این نوع برنامه ریزی ها در پاسخ به جدایی برنامه ریزی از مردم و عدم محقق شدن طرح های چارچوب مدار جامع مطرح شده اند (توسلی محمود ؛1384،ص21).
سابقه ی برنامهریزی (CDS)
برنامه ریزی راهبردی توسعه ی شهری ابتدا در سال 1999 توسط سازمان ائتلاف شهرها کلید خورد . این برنامه ها پاسخی بود به اهمیت فزاینده ی شهرها و تغییراتی که در تئوری و عمل رخ داد . اما دلایلی که در این زمان برای اهمیت داشتن موضوع شهرها وجود داشته اند عبارتند از : اول به دلیل وزن فوق العاده ای که حضور جمعیت امروزه در شهرها پیدا کرده و نیز از سمت و سوی درست خارج شدن آن در برخی نواحی شهری و دوم به دلیل اینکه فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی امروزه در شهرها تمرکز یافته و می بینیم که شهرها نقش زیادی در (GNP) ملی دارند .
از سویی جوهره ی شهرها مدیریت آنهاست و سه عامل در سنجش اهمیت مدیریت شهری در زمینه ی راهبرد توسعه ی شهرها نقش ایفا می کنند که عبارتند از :
1. زمینه ی افزایش شتاب تغییرات اقتصادی
2. تمرکز زدایی و محدود نمودن نفوذ و اندازه ی حکومت های محلی
3. شمایل مهار نا شدنی فقر و محرومیت اقتصادی
یکی از واکنش ها در مقابل این تغییرات مهار ناشدنی فزاینده ، بسط دادن تمرکز بر روی مدیریت شهری است . اینکه یک شهر چگونه اداره می شود برای تعیین موقعیت مطلوب بخش های تولیدی آن شهر در بازارهای منطقه ای و جهانی ضروری است . تجربه نشان داده که سیستم خوب اداره ی شهرها در جهت دادن امکان زندگی خوب در شهر اساسی و ضروری است. بدین ترتیب (CDS) روی کار آمدند .
راهبرد توسعه ی شهری در ابتدا به عنوان برنامه ی کمک و همیاری شهری شناخته می شد و در مسیر این تفکر غالب که شهرها موتور توسعه ی ملی هستند تاکید آن بر امکان یک رشد هماهنگ در سرمایه گذاری از طریق ساختن رشد اقتصادی ممکن بود . در این برنامه ها مقوله ی کاهش فقر ندرتاً به عنوان محور توجه و تمرکز قرار می گرفت . کاهش فقر به عنوان یک هدف محتمل و البته مهم خروجی از تاکید بر رقابت ، قابلیت زیستی و نظام مندی مطرح بود . یعنی صاحبنظران عقیده دارند که اکثر طرح های (CDS) متقدم کاهش فقر به عنوان یک پس زمینه یا در اولویت ثا نوی در نظر گرفته می شد . اگر چه بعدها با تأسیس ائتلاف شهرها و تعهد نشان داده شده از سوی این سازمان برای ارتقای شرایط زندگی اقشار فقیر در شهرها ، کاهش نمایان فقر در برنامه های راهبرد توسعه ی شهری به صورت جدی مد نظر قرار گرفت . و امروزه کاهش فقر یکی از برون داده های ملموس و محتمل راهبرد توسعه ی شهری محسوب می گردد . از زمان شروع اینگونه برنامه ها یک تولید ثا نویه ی (CDS) توام با تمرکز بیشتر بر مقوله ی فقر صورت گرفت که تاکید فزاینده ای را برای کاستن از فقر نشان می داد. (توسلی،محسن:1384،ص43).
در جستجوی پایه های نظری
برای تشریح پایه های نظری استراتژی توسعه ی شهری بر مواردی چون مفاهیم نظری مشارکت ، شهر سازی نوین ، روش های هوشمند و چشم انداز اشاره می گردد ولی به مورد چشم انداز بنا به اهمیت آن به تفصیل بیشتری پرداخته می شود .
شهرسازی نوین:
از اواخر دهه ی 1980 و اوایل دهه ی 1990 مطرح گردید که هدف آن اصلاح طراحی محیط مصنوع به وسیله خلق محلاتی که مناسب عابر پیاده باشد و شامل طیف وسیعی از شغل و مسکن باشد و اصول آن عبارتند ازقابلیت طی مسافت به صورت پیاده ، ارتباطات ، کاربری مختلط ، تنوع مسکن ، کیفیت بالای طراحی شهری و معماری ، ساختار سنتی محله ، تراکم بالا ، حمل و نقل هوشمند و کیفیت زندگی.
مفاهیم نظری مشارکت :
در دنیای امروز تلاش اکثر برنامه ریزان و دست اندرکاران توسعه این است که جگونه می توان سطوح مشارکت و تصمیم گیری عمومی را در زمینه های تصمیم گیری بالا برد . دیگر اهمیت مشارکت بر کسی پوشیده نیست و این امر افکار زیادی را به خود معطوف کرده است .
چشم انداز سازی :
می دانیم که فرایند برنامه ریزی و طراحی شهری راهبردی به طور کلی از شش گام تشکیل می شود : برنامه ریزی پروژه ، سنجش وضعیت ، چشم انداز سازی ، تدوین راهبرد اجرا و پایش . و در اینجا مرحله ی چشم اندازسازی در فصل مشترک دو مرحله ی اساسی فرایند ، یعنی در حد فاصل مراحل سنجش وضعیت و تدوین راهبرد قرار گرفته و و مهمترین و شاخص ترین مرحله ی تهیه ی برنامه های توسعه ی استراتژی شهری و قلب فرایند طراحی محسوب می شود و در این میان در مفهوم سازی اصطلاح چشم انداز و در جستجوی پایه ی نظری برای صورت بندی چشم انداز مشخص می شود که ارتباط نزدیکی میان این مفهوم و مفهوم منظر ذهنی (Image) وجود دارد . از این رو در تبیین تئوریک چشم انداز و ایجاد یک چارچوب مفهومی برای صورت بندی بیانیه ی آن امکان بهره گیری از نظریه های منظر ذهنی وجود دارد . از این رو اعتقاد بر این است که تلفیقی از نظریه های منظر ذهنی ، که تواما در برگیرنده ی مولفه های سازنده ی منظر ذهنی و نظم سلسله مراتبی عناصر منظر ذهنی باشد ، می تواتد مقدمات لازم جهت ایجاد یک چارچوب مفهومی مناسب را برای قالب بندی چشم انداز فراهم آورد . نظریه ی منظر ذهنی لینچ (lynch(1960) the image of the city) و نظریه ی نقاط لنگرگاهی گولج (golledge(1978) learning about urban enviroment) می تواند مبنای ساخت چارچوب مورد نظر قرار گیرند . بر اساس نظریه ی لینچ منظر ذهنی از سه مولفه ی اصلی هویت (identity) ؛ ساختار (structure) ؛و معنا شکل می گیرد که خود معنا شامل دو نوع معنای عملکردی و معنای عاطفی و ضمنی است . بر مبنای نظریه ی نقاط لنگرگاهی شکل گیری منظر ذهنی از هر پدده ای واجد یک نظم سلسله مراتبی است که در آن ابتدا نقاط لنگر گاهی، ادراک و فرا گرفته می شوند و سپس در حول نقاط عناصر فرعی تر که بر آنها نام جزئیات نهاده اند ادراک و فرا گرفته می شوند . براین اساس چارچوب پیشنهادی برای چشم انداز شهر یا محله بصورت ذیل خواهد بود :
الف- نکته یا نکات لنگر گاهی ؛ این نکات همان معنای شهر یا محله هستند که شامل معنای ضمنی ( لقب یا کنیه ی شهر که به صورت نمادین محل را نام گذاری می کند ) و معنای صریح (نقش اقتصادی شهر ) می گردد .
ب- نکات فرعی (جزئیات ) در ذیل موئلفه های سازنده ی بیانیه ی چشم اندا می آیند و عبارتند از :
- هویت ؛ چشم انداز باید بر مبنای سنجش وضعیت جامعی که صورت می گیرد مرفولوژی اقتصادی ، فرهنگی و کالبدی متما یز شهر را بیان نماید .
- ساختار ؛ ( جایگاه نسبی ) ؛ چشم انداز باید بر حسب مورد جایگاه مبنی شهر را در سطوح گوناگون ، ملی ، منطقه ای بین المللی ترسیم نماید .
- معنای صریح ؛ ( پایه ی اقتصادی ) چشم انداز باید نقش و پایه ی اقتصادی شهر را تصویر سازی کند .
- معنای ضمنی ؛( لقب و عنوان ) چشم انداز باید با تاکید بر جنبه های متمایز شهر مثلا ویژگی های کالبدی فرهنگی عنوان نمادینی را برای شهر پیشنهاد کند(گلکار،1384،ص1-31).
فلسفه و هدف (CDS) چیست ؟
در یک بیان ساده می توان گفت که برای کاستن از سطح فقر شهری و تامین توسعه پایدار و کمک نمودن به تحقق فرایند تصمیم سازی مشارکتی بویژه در کشورهای در حال توسعه ،سازمان ائتلاف شهرها سعی کرده که سند راهبردی توسعه ی شهری را به عنون یک ابزار موثر ،بکار ببرد . به عبارتی دیگر سند (CDS) ارتباط بسیار نزدیکی با ارتقای کیفیت زندگی اقشار فقیر در کشورهای در حال توسعه دارد . نکته ی مهم در اینجا این است که تهیه و تدوین سند مذکور هدف نهایی نیست بلکه اجرای ان مهم ا ست .
فلسفه ی این راهبرد ،رفع مسائل و بحران های شهری به ویژه برای کشورهای در حال توسعه می باشد که از جمله ی آنها گسترش بی رویه جمعیت شهرنشین –و نه الزاما شهروتد – و شکل گیری زاغه ها و حلبی ابادهای شهری است که حتی از دسترسی به ابتدایی ترین و ضروری ترین خدمات و نیازهای زندگی محروم می باشند . اما به طور موردی می توان اهداف اکثریت راهبردهای توسعه شهری را در قالب سه مورد طبقه بندی نمود :
- ایجاد پایه های لازم برای رشد اقتصادی پایدار
- شناسایی راهکارهای توسعه اجتماعی عادلانه تر و کاهش فقر
- حصول اطمینان از تصمیم گیری ،مدیریت و اداره مشارکتی امور شهر
و یا درراهبرد توسعه شهر عمان-اردن،اهداف زیر مطرح بوده است :
- بهسازی سازکار اداره امور شهری در عمان بزرگ
(cds)فرایند تهیه ی
فرایند تهیه راهبرد توسعه شهری شامل موارد چند گانه ای است که در زیر می آید :
-1برنامه ریزی پروژه (DESIGN)
-2 سنجش وضعیت (ASSESSMENT)
-3 چشم انداز سازی (VISIONNING)
-4 تدوین راهبرد (STRATEGY)
-5 اجرا (IMPLEMENTATION)
-6 پایش (MONITORING)
در مرحله ی برنامه ریزی (DESIGN) ،کلیه طرف های ذینفع شامل شهرداری ها ،ادارات محلی و گروهها باید شناسایی گردند. ترتیبات نهادی و ساختاری در این جا مشخص می شوند تا هماهنگی لازم را به وجود آورده و اجرای این طرح ها را ممکن سازد . منابع مورد نیاز از قبل تعریف می گردند و مهم است که نسبت به حمایت های فنی و مالی مورد نیاز برای این کار تضمین حاصل گردد و در کنار ان نوعی تعهد از کلیه گروههای ذینفع کلیدی چه در مرحله ی تهیه و تصویب و چه در مرحله ی اجرای سند بدست می آید . همچنین اقداماتی که در آینده باید انجام شود مانند تعیین زمان لازم ،تعیین افراد مسول و برآورد بودجه ،همگی در این قسمت تعریف می گردند .
هدف گام بعدی که سنجش وضعیت است(ASSESSMENT ) ؛ عبارت است از انجام ارزیابی به منظور ترسیم نقشه ی اجتماعی اقتصادی شهر و یا منطقه .برای تکمیل این مرحله باید اطلاعات جمعیت شناختی ،اقتصادی و زیر ساختی گردآوری شوند و در کنار آن ویژگی های منحصر به فرد آن مشخص شود . به عنوان نمونه مزیت های نسبی و ویژگی های تاریخی و کالبدی شهر بررسی می شود . بررسی محیط خارجی و شناسایی عوامل ایجاد تغییر باز در همین مرحله قابل انجام است .
در مورد مرحله ی سوم و چهارم یعنی چشم انداز سازی (VISIONNING) و تدوین راهبرد(STRATEGY) بنا بر اهمیت شان جداگانه بحث خواهد شد .
اما گام پنجم که اجرا(IMPLEMENTATION) نام دارد ؛دشوارترین بخش فرایند می باشد و می خواهد که برنامه ی اجرایی (ACTION PLAN) را به اجرا درآورد و فرایند (CDS)را نهادینه سازد . در این بخش یک گروه اجرایی تشکیل می شود و سلسله مراتب تقسیم کار و تعیین مسولیت ها و چارچوب زمانی و منابع انجام می شود . و محورهای راهبردی آغاز به اجرا می کند و در صورت نیاز ، پیشرفت اجرا پایش می شود . برانگیختن و ایجاد تعهد در کلیه ی شرکت کنندگان از اهمیت حیاتی برخوردار است و از آنجا که تعداد راهبردها زیاد است ، برای رفع خستگی و احساس دلسردی کارشناسان و عامه ی مردم ،غالبا سعی می شود تعدادی ازمحورهای راهبردی که به مسائل حادتر پاسخگوست و پیشرفت ان زودتر نمایان می شود انتخاب شود .
