مقدمه
بستر طبیعی یک سکونت گاه و تغییرات ایجاد شده در آن مانند
ساختمان ها ، خیابان ها ، تسهیلات و تأسیسات عمده به عنوان عناصر کالبدی
اشغال کننده فضا محسوب می شوند ( peet, 2009 ). در امر سازندگی کشور یکی از
کارهای پایهای و زیربنایی توجه به روستاها و بازسازی و توسعه و ارتقا
کیفیت آسایش و بهداشت محیطهای مسکونی و سالم سازی محیط زیست روستاییان
میباشد که میتواند مانع از مهاجرت بیرویه روستاییان به شهرها شود که این
امر میتواند راهگشای مشکلات پیچیدهای مثل شبکه ارتباط بین شهری، ترافیک،
ترابری، توسعه ناهگون شهرها و ایجاد شهرهای جدید و .... باشد. یکی از
مهمترین اقدامات انجام شده در این باره طرحهای هادی روستایی است. مطالعه و
تحقیق درباره روستاهای کشور و گونه شناسی مسکن روستایی توسط نهادهایی چون
مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، بنیاد مسکن، جهاد سازندگی و ... از سالهای
آغازین دهه 60 آغاز شد و نتیجه آن ارایه برنامه مدرن و جامع در این مورد
بود که بنیاد مسکن انقلاب اسلامی مجری اجرای این طرحها گردید. تجارب حاصل
از اولین طرح هایی که به منظورسازماندهی کالبدی روستاها در سال 1362 با
عنوان طرح های روانبخشی، به صورت موردی در چند استان کشور تهیه شد؛ در سال
1367، منجر به برنامهای گسترده و فراگیر، برای تهیه طرحهای هادی روستایی
در ایران گردید (Ahmadi,1995) به طوری که، از سال 1367 تا پایان سال 1385
برای بیش از 16440 روستا تهیه و در بیش از 7670 روستا به اجرا درآمده است .
طرح هادی روستایی، با در پیش گرفتن رویکردی مبتنی بر محوریت تحولات کالبدی
در توسعه روستاها(papoli yazdi, 2002) به اجرای پروژههای اجرایی
دهگانهای پرداخت که همگی در پی دگرگون ساختن کالبد روستاها، و به تبع آن،
توسعه روستایی بودند. گرچه تمامی این پروژه ها، بر جنبه های کالبدی استوار
شده اند اما بیتردید این تغییر و دگرگونی در کالبد روستاها، دیگر ابعاد
محیط روستایی را، از جمله محیط طبیعی روستاها، تحت تأثیر قرار خواهد داد.
پیشینه تحقیق
عظیمی و جمشیدیان( 1384) در مقالهای" تحت عنوان" بررسی اثرات
کالبدی اجرای طرحهای هادی در سکونتگاههای روستایی در غرب گیلان" نشان
میدهند که اجرای طرحهای هادی روستایی باعث پیشرفت نسبی زندگی مردم و
افزایش امیدواری آنها به سکونت روستاهای برخوردار از این طرح شده است و در
حالی که اجرای طرح هادی روستایی از لحاظ خدمات رسانی به طور نسبی موفق
بودهاند، به لحاظ رعایت مسایل زیست محیطی و مشارکت مردمی به ویژه در
فرآیند تهیه طرح، چندان موفق عمل نکردهاند.
عنابستانی(1388) مقالهای تحت عنوان" ارزیابی اثرات اجرای
طرحهای هادی بر سکونتگاههای روستایی در روستاهای غرب خراسان رضوی" ارایه
داده است. یافتههای تحقیق نشان میدهد که اجرای طرحها باعث امیدواری
روستاییان به سکونت در روستا و به لحاظ خدمات رسانی موفق بوده درحالی که به
لحاظ زیست محیطی و جلب مشارکت مردم چندان توفیقی حاصل ننمودهاند و به
دلیل اشکلات موجود در فرآیند تهیه و اجرای طرحها، مردم و دست اندرکاران
امر خواستار بازنگری در این فرآیند هستند.
احمدی(1389) مقالهای را تحت عنوان "بررسی تاثیرات کالبدی بر
توسعه بهینه سکونتگاههای روستایی" ارائه داده است. در این مقاله سعی
گردیده است تا به بررسی عوامل تشکیل دهنده طرح کالبدی روستا و شناخت آنها،
به راهکارهایی جهت توسعه کالبدی روستا دست یافته و کیفیت مکانهای
سکونتگاههای یک روستا را از لحاظ کیفیت و نوسازی و نگهداری و مرمت سنجیده و
بدین ترتیب به ارائه راهکارهایی جهت توسعه مناسب و پایدار روستاها دست
یافته است.
موسوی قهدریجانی ( 1374 ) در تحقیقی تحت عنوان ارزشیابی اثرات
اجتماعی طرحهای بهسازی روستایی در استان اصفهان به این نتیجه رسید که
بهسازی نقشی در تامین و عرضه امکانات و خدمات جدید در روستاها نداشته و
روستاها عموماً از امکانات و خدمات قبل از بهسازی برخوردار بودهاند و
مشارکت روستاییان در ابعاد گوناگون اجرای بهسازی ضعیف است و این مشارکت در
ابعاد تصمیمگیری و مشارکت مالی بسیار ضعیفتر و با اینکه 8/70 درصد از
پاسخگویان ابراز نمودهاند که با مسیر اجرای طرح بهسازی در روستا مخالفند،
ولی 9/86 درصد از آنان در حد بالایی از بهسازی ابراز رضایت کردهاند.
مبانی نظری تحقیق
طرح هادی
طرح هادی روستایی عبارتست از فراهم کردن بستر تجدید حیات و هدایت روستا به لحاظ ابعاد اجتماعی، اقتصادی، و فیزیکی( سلیمی، 1385).
طرحهای هادی روستای از جمله پروژه هایی محسوب میگردند که در
راستای فراهم سازی زمینه توسعه و عمران نقاط روستایی تهیه و اجرا میشوند.
پایه چنین طرحهای در کشور ما از سال 1362 و تحت عنوان ،روان بخشی روستاها ،
در یکی از نقاط روستایی شهرستان شهرکرد و توسط وزیر مسکن و شهرسازی وقت به
مورد اجرا گذاشته شد، و در سالهای بعد به خصوص از سال 1366 توسط بنیاد
مسکن انقلاب اسلامی با جدیت تمام پی گیری شد. تجدید حیات و هدایت روستاها
از ابعاد کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از جمله، اهداف مورد نظر در
طرحهای مذکور میباشد.
بر اساس آئین نامه نحوه بررسی و تصویب طرحهای توسعه عمران
محلی، ناحیهای، منطقهای، و ملی و مقررات شهرسازی و معماری کشور مصوب
مورخه 12/10/78 هیأت دولت، طرح هادی روستایی عبارت از :
طرحی است که ضمن ساماندهی و اصلاح بافت موجود ، میزان و مکان
گسترش آتی و نحوه استفاده از زمین برای عملکردهای مختلف از قبیل مسکونی،
تولیدی، تجاری و کشاورزی، و تأسیسات و تجهیزات و نیازمندیهای عمومی
روستایی را بر حسب مورد در قالب مصوبات طرحهای ساماندهی فضا و سکونتگاههای
روستایی یا طرحهای جامع ناحیهای تعیین مینماید.
جدول(1) مراحل تهیه طرح هادی
|
ردیف |
مراحل تهیه طرح هادی |
|
1 |
مرحله اول: تهیه نقشه پایه و وضع موجوذ روستا |
|
2 |
مرحله دوم : مطالعات پایه و تشخیص وضعیت |
|
3 |
مرحله سوم : تحلیل و استنتاج از بررسیها و تدوین چشم اندازها |
|
4 |
مرحله چهارم: تعیین پروژه های پیشنهادی و تهیه طرح هادی |
اهداف تهیه و اجرای طرح هادی روستایی
الف: در نخستین فصل آئین نامه اجرایی تهیه و تصویب طرحهای هادی روستایی اهداف مورد نظر به شرح زیر عنوان شده است :
جدول(2) اهداف تهیه و اجرای طرح هادی روستایی
|
ردیف |
اهداف تهیه و اجرای طرح هادی روستایی |
|
1 |
ایجاد زمینه توسعه و عمران روستاها با توجه به شرایط فرهنگی ، اقتصادی و اجتماعی . |
|
2 |
تأمین عادلانه امکانات از طریق ایجاد تسهیلات اجتماعی، تولیدی و رفاهی |
|
3 |
ایجاد تسهیلات لازم جهت بهبود مسکن روستائیان و خدمات بهزیستی و عمومی |
|
4 |
ایجاد شبکه ارتباطی منظم، و ساماندهی منطقی نظام توزیع خدمات در سطح روستاهای دهستان |
|
5 |
ایجاد زمینه بهبود وضعیت اقتصادی روستاها از طریق تسهیلات تولیدی، اشتغال، و ارتقاء درآمد روستائیان |
|
6 |
هدایت وضعیت فیزیکی ( کالبدی ) روستا |
- بطور کلی و براساس اهداف فوق الذکر ، طرح هادی روستایی در
راستای فراهم سازی توسعه و عمران روستاها می بایستی از رویکرد های متفاوت و
جامعی برخوردار باشد.
- اولویت واژه توسعه برعمران که دارای بارمعنایی وسیع و
متشکل از نظامی جامع و چند بعدی ، به لحاظ ساختارها و زیر ساختهای اقتصادی –
اجتماعی ، فرهنگی و کالبدی می باشد ، خود گواه این موضوع است که تنها هدف
طرح هادی ، عمران یا رشد زیر ساختهای فیزیکی و کالبدی روستا نمی باشد ،
بلکه توسعه روستا به عنوان یک فرایند جامع و جند بعدی از اساسی ترین اهداف
مورد نظر تلقی شده است .
ب: اهداف عمومی از اجرای پروژه های عمران روستایی به شرح جدول زیر است :
جدول(2) اهداف عمومی از اجرای پروژه های عمران روستایی
|
ردیف |
اهداف عمومی از اجرای پروژه های عمران روستایی |
|
1 |
افزایس راندمان کار روستائیان |
|
2 |
بهبود معیشت و رفاه سط زندگی در روستاها |
|
3 |
جلب سرمایه گذاری در روستاها |
|
4 |
تکمیل و اصلاح چرخه تولید – مصرف روستایی |
|
5 |
پیشگیری از مهاجرت بی رویه روستاییان به شهرها |
مشکلات عمران روستاها
بطور کلی عمران روستاها با مشکلاتی مواجه است که اهم آنها عبارتند از:
جدول(2) مشکلات عمران روستاها
|
ردیف |
مشکلات عمران روستاها |
|
1 |
پراکندگی روستاها |
|
2 |
عدم دسترسی به مصالح مرغوب ساخت وساز |
|
3 |
محدودیت بودجه و اعتبارات |
|
4 |
سبک انگاری پروژه های عمران روستایی از طرف بعضی مسئولین و سازمانها |
|
5 |
عدم جدیت قانونی |
|
6 |
ماندگاری کم مردم در روستاها |
مراجع بررسی و تصویب طرحهای هادی روستایی
تا پیش از ابلاغیه مورخ 16/11/79 هیئت محترم وزیران، روند
بررسی و تصویب طرح هادی به گونه ای بود که پس از کنترل و تائید مطلاعات
انجام شده توسط بنیاد مسکن انقلاب اسلام یطرح تهیه شده درکمیته فن یطرحهای
هادی روستایی مطرح می شد . کمیته مذکور مرکب از نمایندگانی از سازمان
مدیریت و برنامه ریزی ، سازمان جهاد کشاورزی ، مسکن و شهرسازی ، دفتر فن
یاستانداری ف محیط زیست ، شرکت آبفای روستایی ف بنیاد مسکن انقلاب اسلام
استان و رئیس شورای اسلامی روستا و در صورت نیاز بخشدار مربوطه بوده و در
محل بنیاد مسکن استان تشکیل می گردید . ضمن اینکه پیش از برگزاری جلسه
کمیته فنی طرح ، یک مرحله بازدید از روستا توسط کارشناسان واحد فنی بنیاد
جهت انطباق مطالعات و نقشه های مشاور با واقعیات محل انجام میگرفت که در
حال حاضر نیز روند مذکور پیش از برگزاری جلسه گروه کارشناسی کمیته عمران
پیگیری میشود .
متعاقب اصلاح موارد مندرج د رصورتجلسه کمیته فنی توسط مشاور ،
به منظور تصویب نهایی ، طرح تهیه شده درشورای تصویب که متشکل از مدیران و
رؤسای هر یک ازادارت و سازمانهای ذیربط بود ، مطرح و پس از تصویب جهت اجرا
ابلاغ می شد .
شایان ذکر است که هم اکنون در پی ابلاغ مصوبه فوق الذکر هیئت
وزیران ، کار گروه عمران و زیر بنایی عمران با دبیری سازمان مدیریت و
برنامه ریزی و ریاست معاونت عمرانی استانداری جایگزین شورای تصویب پیشین
گردیده است (بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، 1382).
معرفی جغرافیای منطقه مورد مطالعه
شهرستان ممسنی با بیش از 6800 کیلومتر مربع وسعت بین 51
درجه و 26 دقیقه و 52 درجه و 22 دقیقه عرض جغرافیایی و 29درجه و 50 دقیقه و
30درجه و 45 دقیقه طول جغرافیایی در شمال غربی استان فارس واقع گردیده است
شهرستان دارای سه ناحیه آب و هوایی گرمسیری در بخش ماهور میلاتی نیمه
گرمسیری در بخشهای مرکزی و رستم و سردسیری در بخش دشمن زیاری میباشد
شهرستان ممسنی از شمال به شهرستانهای سپیدان و یاسوج از جنوب به
شهرستانهای کازرون و دشتستان (استان بوشهر) از شرق به شهرستان شیراز و
ازغرب به شهرستان گچساران و گناوه محدود است. ارتفاع متوسط شهرستان از سطح
دریا 900 متر که پست ترین نقطه آن 200 متر و بلند ترین نقطه شهرستان 3200
متر ارتفاع دارد. حداکثر درجه حرارت شهرستان 46 درجه سانتیگراد و حداقل آن
4- درجه سانتیگراد میباشد میزان بارندگی از 350 میلیمتر تا 900 میلیمتر در
سال میباشد .میانگین بارندگی حدود 600 میلیمتر میباشد. این شهرستان
دارای چهار بخش، مرکزی، جاوید، بکش و دشمنزیاری میباشد. بخش دشمن‌زیارى
یکی از بخشهای شهرستان ممسنی در استان فارس است حدود منطقه دشمنزیاری از
شمال به دهستان جاوید لله و جاوید ماهوری از جنوب به ناحیه کوهمره و نودان
از شهرستان کازرون، از شرق به شهرستان شیراز و از غرب به دهستان بکش محدود
میشود( اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: ۱۳۸۳). آب و هوای این بخش
کوهستانی میباشد چنانکه در شمال آن در زمستان با نزول برف و باران همراه
است و اغلب ارتفاعات آن پوشیده از برف میباشد. به عبارت دیگر دارای آب
وهوای معتدل سرد و در مناطق کم ارتفاع گرم میباشد . بخش دشمن زیاری شامل
57 روستا میباشد و بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت بخش دشمن زیارى
شهرستان ممسنی در سال ۱۳۸۵ برابر با 10559 نفر بوده است( مرکز آمار ایران،
1385).
مواد، روشها و فرضیات تحقیق
پژوهش انجام یافته از نظر هدف از نوع کاربردی و بر مبنای روش از نوع توصیفی- تحلیلی می باشد برای انجام مطالعه از شیوههای مرسوم جمع آوری اطلاعات اعم از اسنادی و میدانی بهرهگیری شده است
فرضیات اصلی تحقیق نیز عبارتند از: 1- بنظر می رسد اجرای
طرحهای هادی روستایی آثار مثبتی در کالبد روستاههای بخش دشمن زیاری
بوجودآورده است.
2- بنظر می رسد مشارکت مردم در فرآیند اجرای طرح هادی روستایی اندک باشد.
متغیرهای مورد مطالعه
با توجه به این که مهم ترین ضوابط اجرایی کالبدی مورد نظر در
تهیه طرح های هادی روستایی شامل مواردی چون دسترسیها و شبکه ارتباطی،
وضعیت مسکن ، توسعه فیزیکی روستاها ، تعیین کاربریها و فعالیتهای خدماتی
می باشد ( معاونت عمران روستایی بنیاد مسکن ، 138 ، ص 85 و 92 )، به همین
دلیل در این مطالعه بر اساس بررسی های اولیه ای که بر روی طرح های هادی
اجرا شده صورت گرفته، متغیرهای زیر مورد بررسی قرار گرفتند
الف ) وضعیت معابر ب) توسعه روستا و ساخت و سازهای مسکن ج )
دسترسی به خدمات و رفع نیازهای خدماتی د) بهداشت محیط و رعایت مسائل زیست
محیطی روستا ه) علاقه مندی ساکنان به ادامه سکونت در روستا و ) موانع و
محدودیت اثرات کالبدی اجرای طرح های هادی روستایی.
یافتههای تحقیق
الف ) وضعیت معابر
یکی از مهم ترین قسمتهایی که در اجرا ی طرح هادی روستایی
مورد توجه مسئولین اجرایی می باشد تعویض و یا احداث معابر در روستاها است.
در حقیقت احداث یک خیابان اصلی و استقرار مغازهها و کارگاههای خدماتی و
صنعتی روستا حول این محور اصلی قابل مشاهده ترین مشخصه و نشانه اجرای طرح
هادی در روستا است.
در عین حال احداث چنین خیابانی ایجاد علاقه مندی بیشتر در بین
ساکنان و هویت بخشیدن به روستا را در پی خواهد داشت. با توجه به اینکه در
احداث معابر، به طور عمده معابر اصلی روستا مورد توجه میباشد، لذا بیشترین
رضایت مندی ساکنان روستاها از اجرای طرح هادی به خاطر احداث معابر اصلی
است.
ب ) توسعه و ساخت و سازهای جدید
یکی از مهمترین اهدافی که طرح هادی روستایی دنبال میکند،
انتظام بخشی به روند گسترش و ساخت و ساز در مناطق روستایی است. از جمله
رویکرد های طرح های پیشنهادی، انسجام بخشیدن به توسعه آینده روستا ها از
طریق انتخاب فضاهای خالی در داخل محدوده برای گسترش و محدود کردن ساخت و
سازهای جدید در زمین های زراعی اطراف روستا میباشد. شاید مشخصترین
اینگونه طرحها در بافت کالبدی، تعریض و یا احداث یک یا چند معبر اصلی
میباشد که در مرحله اجرا به ناچار موجب تخریب برخی از مساکنی که در مسیر
طرح قرار دارند، میشود. این خود نکته آغازی برای ساخت و ساز جدید یا
نوسازی مسکن میباشد . این مطالعه نشان میدهد که در روستاها کسانی که
منازل مسکونی آنها به خاطر تعریض معابر یا احداث خیابان تخریب شده و یا
آسیب دیده است از تسهیلات مالی دولت، که به طور عمده به شکل وام می باشد،
برای نوسازی مسکن و یا مرمت آن استفاده کردهاند. با توجه به امکان استفاده
از وام بانکی به تدریج علاقه مندی ساکنان به نوسازی به خصوص در حاشیه معبر
بیشتر شده و در نتیجه بافت ساختمانها در داخل روستا نظم بهتری پیدا
میکند. یکی از موارد قابل اشاره پس از اجرای طرح هادی روستایی نظارت بر
نحوه ساخت و سازهای جدید در روستاهاست. همانگونه که میدانیم روستائیان
برای ایجاد مسکن جدید نیازمند اخذ پروانه ساخت هستند. هم اکنون اخذ پروانه
ساختمانی نه تنها به عنوان مجوزی برای استفاده روستائیان از تسهیلات بانکی
محسوب می شود بلکه برای گرفتن خدماتی مانند برق، گاز، آب، تلفن و غیره مورد
نیاز می باشد. مهمتر از همه مجوز ساخت، امکان نظارت ادارات ذیربط بر رعایت
کیفیت ساخت بنا و رعایت آئین نامه 2800 ساختمان را فراهم میکند . این امر
ارتقاء تدریجی کیفیت ساخت و سازهای روستایی را به ویژه در مقابل حوادث غیر
مترقبه فراهم میکند . ادارات نظارت کننده در مورد ساخت و ساز بخشداری و
بنیاد مسکن می باشند. قابل ذکر است که به دلیل سابقه کم اجرای طرح هادی و
تجربه اندک سازمان های ناظر بر ساخت و سازهای روستایی ، اعمال نظارت بر
کیفیت ساخت وساز به شکل کامل انجام نمیگیرد.
دسترسی به خدمات
از دیگر اثرات اجرای طرح هادی روستایی دسترسی بهتر روستائیان به امکانات خدماتی در داخل روستاها می باشد.
اثرات بهداشت محیط
یکی از اثرات اجرایی مورد انتظار از طرح هادی روستایی تأثیر
بر روی بهداشت محیط و وضعیت زیست محیطی روستاهاست. میتوان گفت که مهمترین
اثر بهداشت محیطی پس از اجرای طرح هادی ایجاد جوی های کناره خیابانهای
احداثی است که آبهای سطحی را به بیرون از روستا هدایت می کنند. هرچند که
روباز بودن این کانالها به خصوص در فصل گرما ایجاد مشکل میکند، مع الوصف
این کانالها از انباشت و یا پخش شدن آب های سطحی و آلودگی های بیشتر در
محیط روستا جلوگیری میکنند.
موانع ومحدودیتها در اثر بخشی اجرای طرح های هادی روستایی
از دیدگاه مسئولین دست اندکار و شوراهای محلی، اجرای طرح هادی
روستایی در وضعیت کنونی دارای نقیضههایی است. اثر بخشی این طرحها کمتر
از حد انتظار می باشد. موارد نقصی که در این طرح ها از دیدگاه مسئولان و
اعضای شوراهای روستایی به آنها اشاره شده به ترتیب اهمیت به شرح زیر می
باشد :
1) کسر بودجه
2) وجود نقص در شرح خدماتی فعلی طرح هادی
3) همکاری کمتر مردم در زمان اجرای طرح و
4) نقص در شیوه تهیه و اجرای طرح هادی توسط بنیاد مسکن
کمی بودجه باعث میشود که اجرای کامل طرح میسر نشده و دست
یابی به همه اهداف مورد نظر ممکن نشود. اندک بودن بودجه اختصاص یافته برای
اجرای طرح هادی نظر بالاتفاق مورد اشاره همه مسئولان و اعضای شوراهای
اسلامی روستا بوده است. بودجه طرح اجرایی با توجه به اهداف صریح طرح هادی
در اساسنامه بنیاد مسکن که به طور عمده شامل ایجاد زمینه توسعه و عمران در
روستا ها، تأمین عادلانه امکانات، هدایت توسعه فیزیکی روستا و ایجاد
تسهیلات لازم برای بهبود مسکن روستائیان میباشد، اندک است. بودجه اختصاص
یافته فعلی به طور عمده به منظور احداث یک یا چند معبر اصلی و اعطای وام
برای ساخت مسکن در روستاها میباشد. در حالی که اجرای کامل طرح معابر و
فراهم کردن شرایط توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، توزیع عادلانه امکانات
تولیدی ، رفاهی و اجتماعی و ارائه تسهیلات لازم برای بهبود مسکن و خدمات
زیست محیطی به بودجه بیشتر و مشارکت دیگر سازمان ها و مردم نیاز دارد. با
توجه به این که طرح هادی مهم ترین ابزار دخالت در سازمان دهی فعالیتهای
عمرانی، توسعه فیزیکی روستا و در نتیجه ارتقاء شرایط زیست در نواحی روستایی
میباشد، در وضعیت موجود روح حاکم براین طرحها ارائه یک سری خدمات عمومی
از جمله تسهیل ارتباطات و سازماندهی فعالیتهای عمرانی و ساخت و ساز در
روستاها میباشد. در حالی که به اعتقاد اکثر گروههای مورد مطالعه مسائل
اقتصادی که از مهم ترین دلائل رشد و شکوفایی هر سکونتگاهی میباشد در این
طرحها کمتر مورد توجه قرار می گیرد. این امر موضوعی است که در جریان خدمات
رسانی روستایی در طی دو دهه گذشته مشاهده شده است. یعنی علیرغم ارائه خدمات
رسانی قابل ملاحظه به روستاها از قبیل راه سازی، برق رسانی، لوله کشی آب،
ساختن درمانگاه، خدمات مخابراتی و .... هنوز مهاجرتهای روستا به شهر در
کشور ادامه دارد که به اعتقاد بسیاری از کارشناسان انگیزه اصلی آنها
اقتصادی است. مهمترین دلیل در همکاری کمتر مردم در اجرای طرح به خاطر
مشارکت دادن کمتر آنها در فرایند تهیه طرح عنوان شده است. عدم آگاهی و
شناخت لازم روستائیان از طرح هادی با نیازهای اصلی روستائیان به ویژه
نیازهای اقتصادی و طولانی شدن زمان اجرای طرح از عوامل مهم کمی مشارکت بوده
است. به اعتقاد تمامی اعضای شوراهای اسلامی روستاها هیچ گونه نظرخواهی در
مرحله تهیه طرح صورت نمی گیرد ولی در مرحله اجرا مردم مشارکت داده می شوند
که آن هم به طور عمده با هدف اخذ خود یاری از روستائیان ( به صورت مالی و
یا نیروی انسانی ) در زمان اجرای طرح می باشد . یکی دیگر از موارد نقصی که
در جریان بررس- های میدانی از طرحهای هادی توسط مشاورین میباشد توان تخصصی
کیفیت پایین این طرحها به دلیل ناچیز بودن بودجه تعلق گرفته به تهیه این
طرحها میباشد.
نتیجهگیری:
تهیه و اجرای طرح هادی روستایی از حدود دو دهه پیش به این طرف
قدم اساسی در نظم دهی فضایی به فعالیت ها در روستاهای ایران میباشد. از
اوایل دهه 1360 به این طرف و با گسترش ارائه خدمات عمومی به مناطق روستایی
نظیر راه سازی ، برق رسانی، لوله کشی آب، ایجاد مراکز آموزشی، بهداشتی
درمانی، مخابراتی و غیره و توسعه تدریجی برخی فعالیتهای صنعتی و اقتصادی
لزوم دخالت در بافت کالبدی روستاها برای انتظام فعالیتها احساس گردید.
برای رفع این نیازتهیه و اجرای طرح هادی روستایی به عنوان ابزار نظمدهی در
بافت کالبدی مورد استفاده قرار گرفته است . علیرغم کاستی ها موجود ، این
طرح اقدام موثری در هدایت توسعه فیزیکی روستاها محسوب میشود. دراین مقاله
سعی گردید اثرات کالبدی اجرایی این طرح ها بیشتر از دیدگاه ساکنان روستایی (
کسانی که اثرات اجرای طرح را شاهد هستند )، مسئولین تهیه و اجرا و مسئولین
محلی مورد ارزیابی قرار گیرد. نتایج مهم حاصل از مقاله به شرح زیر
میباشد:
v اجرای طرحهای هادی روستایی توانسته است به طور نسبی در
افزایش علاقهمندی روستائیان به ادامه سکونت در روستاها موثر باشد .نمود
این علاقه مندی را میتوان در کاهش تمایل مردم به مهاجرت از روستا،
امیدواری ساکنان روستا به آینده بهتر روستا، بهبود وضعیت معابر، تسهیل رفت و
آمد، ساخت و ساز بیشتر مسکن، افزایش امکانات خدماتی و بهبود دسترسی به
خدمات عمومی، بهبود نسبی بهداشت محیط مشاهده کرد که در حقیقت از مهمترین
اثرات اجرای طرح های هادی روستایی در محدوده های مورد مطالعه بوده است .
v اجرای درست طرحهای هادی روستایی نه تنها میتواند به
کاهش تفاوتهای برخورداری از خدمات بین شهر و روستا کمک کند، بلکه با توجه
به سخت تر شدن شرایط زندگی به ویژه در شهرهای بزرگ، روستاهای پرجمعیت
میتوانند به محل جذب بخشی از سرریز جمعیت شهرها به خصوص شهرهای بزرگ از
جمله برای افراد بازنشسته تبدیل شود.
v یکی از اثرات کالبدی اجرای طرحهای هادی روستایی افزایش
ساخت وساز، بازسازی و یا نوسازی واحدهای مسکونی در روستاها است. در جریان
بازگشایی و یا تعریض معابر روستایی تعداد قابل ملاحظه ای از ساختمانها به
خاطر قرارگیری در مسیر طرح خیابان تخریب میشوند. با توجه به حمایتی که
سازمان مجری ( بنیاد مسکن ) انجام میدهد معمولاً به تمام خانوارهایی که در
مسیر طرح قرار میگیرند، وام مسکن کم بهره تعلق میگیرد. به همین خاطر پس
از اجرای طرح، ساختمانهای دو طرف معابر آسفالت شده با مصالح جدید و با
دوام ساخته میشوند. این امر به تدریج نوسازی و ساخت بهتر مسکن در دیگر
قسمتهای روستا را موجب میشود.
v در حالی که بسیاری از شهرهای کنونی ما وارث خیلی از
مشکلاتی هستند به ارث بردهاند و اغلب حاصل روند توسعه بدون برنامه آنها در
گذشته میباشد، اجرای صحیح و درست طرحهایهای هادی روستایی می تواند در
کاهش مشکلات آینده شهرها کمک نماید. با توجه به اینکه برخی از روستاهای
دارای طرح هادی در آینده به نقاط شهری تبدیل خواهند شد، طرحهای هادی
روستایی میتواند پایه برنامهریزی نقاط شهری جدید در سالهای آتی باشند.
v به نسبت طرحهای هادی تهیه شده تعداد اندکی از آنها به
مرحله اجرا در میآید. به نظر میرسد دلیل این امر از یک طرف به خاطر کمبود
برای اجرا ( بودجه کم و زمینه های محدود اجرایی ) و از طرف دیگر تعجیل در
تهیه طرحها ( مثل هزینه اندک، سهولت تهیه و شرایط آسان تهیه طرح هادی )
باشد. هر چند که تهیه این طرحها در عین حال قدمی در راه شناخت بهتر روستاها
میباشد، ولی عدم تناسب بین تعداد طرح های تهیه شده و طرحهای اجرا شده
باعث میشود که تعداد زیادی از طرحها فرصت اجرا پیدا نکرده و یا با تأخیر
زمانی زیاد اجرا شوند که در این صورت به دلیل نا به هنگام بودن اطلاعات
آنها، نیاز به بازنگری دارند. از طرف دیگر تعجیل در تهیه طرحها سبب میشود
که این طرحها با کیفیت پایینتری تهیه شوند. نتیجه آن مشکلاتی است که در
زمان اجرا پیدا میشود. به نظر میرسد بهتر این است که به جای تهیه تعداد
زیادی طرح هادی که بسیاری از آنها حداقل در فرصت زمانی لازم فرصت اجرا پیدا
نمیکنند ، منابع مالی موجود برای تهیه تعداد کمتری از طرحها ولی با کیفیت
بالاتری به کار گرفته شود که در حین اجرا نیز مشکلات اجرایی کمتر داشته
باشند.
منابع و مآخذ:
احمدی، م. (1389). بررسی تاثیر برنامه کالبدی بر توسعه بهینه
سکونتگاههای روستایی. اولین کنفرانس ملی مسکن و توسعه کالبدی روستا، تهران
1389. ص 6.
عنابستانی، ع. ا. (1388). ارزیابی اثرات کالبدی اجرای طرحهای
هادی سکونتگاههای روستایی در روستاهای غرب خراسان رضوی. اولین همایش
سکونتگاههای روستایی مسکن و بافت، تهران 6.
عظیمی، ن. و جمشیدیان، م. ( 1384). بررسی اثرات کالبدی اجرای
طرح¬های هادی روستایی مطالعه موردی غرب گیلان. نشریه هنرهای زیبا، شماره
22، 10.
سلیمی، افشین(1385) طرح هادی روستایی( طرح کالبد روستا). مجله معماری و شهرسازی دانشگاه تهران.
حسامیان ، ف. و دیگران (1363) ،" شهر نشینی در ایران، موسسه انتشارات آگاه.
دفتر تحقیقات و برنامه ریزی (1382 ) ،" ارزیابی طرح های هادی
روستایی، دفتر معاونت عمران روستایی، دفتر مرکزی بنیاد مسکن انقلاب
اسلامی، تهران.
شارع پور ، محمود (1370) ،" بررسی اثرات اقتصادی – اجتماعی ،
اجرای طرح های بهسازی در روستا های استان آذربایجان شرقی ( پایان نامه
کارشناسی ارشد ، به راهنمایی مصطفی ازکیا ) ، دانشگاه تهران .
موسوی قهدریجانی، م.1374 ارزشیابی اثرات اجتماعی طرح های بهسازی روستایی در استان اصفهان، پایان نامه
کارشناسی ارشد علوم اجتماعی، استاد راهنما، دکتر فرامرز رفیع پور دانشگاه شهید بهشتی، 1374
وثوقی منصور (1367 ) ، " گزارش بررسی اثرات اقتصادی و اجتماعی اجرای طرح های بهسازی در استان همدان ، وزارت جهادسازندگی ، تهران .
Ahmadi, M. R. (1995). Rural Planning on the Basis of Rural
Development Centers. Dessertation for Master Degree. Univerity of
Tehran.
Papoli Yazdi, M. H. and M. A. Ebrahimi (2002). Rural Development Theories. Tehran: Samt Publications
Peet, F(2009) Rural geography, london
نوش جونشون !!
