گزارشی مختصر از سخنرانی دکتر کرامت ا... زیاری در برنامه سخنرانی های توسعه متوازن وپایدار منطقه ای در دانشکده جغرافیا

گزارشی مختصر از سخنرانی دکتر کرامت ا... زیاری در برنامه سخنرانی های توسعه متوازن وپایدار منطقه ای در دانشکده جغرافیا

در تاریخ 27 بهمن ماه 1393  سخنرانی با محوریت "رویکرد برنامه ریزی فضایی به عنوان بدیل برنامه ریزی بخشی"  توسط دکتر  کرامت ا... زیاری استاد محترم دانشگاه تهران در دانشکده جغرافیا دانشگاه تهران ایراد گردید که در این سخنرانی به صورت اجمالی به مباحث زیر اشاره گردید... ادامه مطلب

آمایش سرزمین با رویکرد برنامه ریزی فضایی جانشین واصلاح گر برنامه ریزی بخشی است،که دراین نشست روی فضا،برنامه ریزی فضایی ،آمایش سرزمین صحبت می کنیم،و تجربه کشورهای کره ،آلمان و ژاپن را بیان می کنیم.و آمایش سرزمین قبل ازانقلاب ،ستیران، مبانی و رویکردهای آن مورد بررسی قرار گرفت و به سیر تحول آمایش سرزمین بعد از انقلاب اشاره کردند.واینکه planningوبرنامه ریزی فضایی چه سیری دارد و بعد از انقلاب جایگاه آمایش سرزمین در برنامه ملی کجا بوده است و به آسیب های آن نیز اشاره کردند. تعادل ها و عدم تعادل ها،برنامه ریزی فضایی در کشور و برنامه ششم توسعه در سال 1394بیان شد.بحث فضا شامل :انسان،محیط ،فعالیت ،محتوا و کالبد می باشد و توسعه فضایی مکان،فضا،مکان(طول،عرض ارتفاع)،فضا(طول،عرض،ارتفاع )و زمان در آن مستتر است.

توسعه چیست؟کاهش فقر،افزایش در آمد و ایجاد تغییر در زمینه های اقتصادی،اجتماعی و سیاسی می باشد.توسعه به پاسخگویی به نیاز اجتماعات در مکان بر می گردد،پس بعد فضایی دارد و در همه جا به یک صورت اتفاق نمی افتد.مهم ترین بحث در فضا بحث عدالت اجتماعی است که توزیع نسبی حقوق،منابع و تخصیص منابع،ایجاد فرصت در برابر جامعه را شامل می شود.و در فضا متجلی می شود.تخصیص منابع نه صرفا برای رشد اقتصادی بلکه برای عدالت اجتماعی،حفاظت از محیط زیست و پایداری است.برنامه ریزی بخشی(sectoral)موجب پیامدهای منفی تجمعی می شودچون فقط یک بخش اقتصادی یا اجتماعی را مورد بحث قرار می دهدو لینک بین آنها وجود ندارد.در برنامه ریزی فضایی همه بخش ها به خصوص محیط زیست مد نظر است و باهم ارتباط دارند.در برنامه ریزی بخشی به هماهنگی بین بخشی و پرداختن به مقوله فرا بخشی نیازدارد که در برنامه ریزی فضایی مستتر است . رسالت برنامه ریزی فضایی توزیع منصفانه فضای توسعه در جهت عدالت اجتماعی است. اکثر کشورها به بخش حفاظت از محیط زیست توجه ویژه ای داردکه در ایران اینطور نیست.و از دیگر ابعاد مورد توجه برنامه ریزی فضایی زیست پذیری،یکپارچگی سرمایه های موجب توسعه(خوشبختی،رفاه انسانی و...)می باشد.در برنامه ریزی فضایی هماهنگی افقی و عمودی همزمان بین برنامه های توسعه بلندمدت،میان مدت و کوتاه مدت باید وجود داشته باشد تا هویت فضایی حفظ شود.برنامه ریزی آمایش سرزمین در دل برنامه ریزی فضایی است.منظور از این نوع برنامه ریزی مکان یابی فعالیت و استقرار جمعیت است.و رابطه فضا،انسان و فعالیت مد نظر است.در این برنامه ریزی تلفیقی ازاسکان جمعیت و ساختار فضایی فعالیت بسیارمهم است.بعد پهنه سرزمین برای انسان و بشریت از ابعاد مهم در این نوع برنامه ریزی است.در اینجا برنامه ریزی آمایش سرزمین از دودیدگاه آلمان و فرانسه مورد بررسی قرار می گیرد.آلمان ها در این زمینه جلوتر از فرانسه بوده اند . آلمان از 1937 به برنامه ریزی آمایش در سه سطح ملی ،منطقه ای محلی و در مواقعی هم کالبدی می پردازد.برنامه هر چقدر محلی شود،کالبدی است ،هرچقدر هم منطقه ای باشد معجونی از کالبدی و اقتصادی است و هرچقدر ملی باشد ابعاد اقتصادی،اجتماعی ،سیاسی و 0000را دارد.لزوم توجه به برنامه ریزی آمایش سرزمین،تعادل فضایی در پهنه سرزمین می باشد.دیدگاه کشور فرانسه دربعدآمایش سرزمین از سال 1940 و بدنبال ایجاد بحران در فرانسه به منظور بازسازی در این کشور شکل گرفت.در این زمان تمرکز فوق العاده ای در فرانسه موجب تمرکزگرایی و خالی شدن حاشیه های کشور فرانسه شدو برنامه ریزان این کشور به این نتیجه رسیدند که باید دیدگاه تمرکز زدایی داشته باشند و از سال 1947به بعد دولت این دیدگاه را به کار بردو منجربه ایجاد مرکزی به نام دتر شد.در بعد آمایش سرزمین چیزی که مطرح است بیشتر مدیریت سرزمین است .ما،در ستیران بعد مدیریت سرزمین را نادیده گرفته ایم .فرانسه یک دتررا تشکیل داده که مرکز برنامه ریزی،سیاستگذاری شد وجنبه اجرایی نداشت.آمایش سرزمین در همه جای دنیا دارای اصولی است که به چند نمونه از آن اشاره می کنیم.

اصول آمایش سرزمین:وحدت و یکپارچگی سرزمین،گسترش عدالت اجتماعی ،تعادل منطقه ای و بین منطقه ای تسهیل و تنظیم روابط درونی و بیرونی اقتصاد،بحث اقتصاد فضا و.....بخش مغفول مانده در قبل از انقلاب ملاحظات دفاعی و امنیتی بوده ،که از برنامه چهارم بعد از انقلاب به آن توجه شد.بحث مجموعه اقدامات طبیعی و انسانی برای توسعه است.اگر امنیت نباشد ،توسعه معنانداردحفظ هویت اسلامی – ایرانی،حفاظت از میراث فرهنگی و...در مناطق شهری و روستایی و بحث کارایی اقتصادی از اصول آمایش سرزمین می باشد.دیدگاه بیرونی داشتن بسیار مهم است.توجه به بحث گردشگری بسیار مهم است چون بحث روز دنیاست.محرومیت،مهاجرت ها،مناطق کمتر توسعه یافته ،بحث کارایی و بازده اقتصادی که بسیار به لحاظ تولید و در آمد و اقتصاد پایه واشتغال در سه بخش اشتغال وزیربخش ها،جمعیت و یکپارچگی سرزمین ،قومیت ،گسترش عدالت جتماعی (تعادل های منطقه ای و مباحث مربوط به دیوید هاروی) که این شاخص ها را باید در پهنه سرزمین ببینیم.بحث زیست محیطی و حفاظت از محیط زیست از مباحث بسیار مهم است. هم اکنون ما در دوره ی بحران آب هستیم،بهره برداری بیش از 40درصد از منابع آب موجب بحران می شود ایران در خط قرمز به سر می برد.تسهیل در روابط خروجی ورفت و آمد و فرودگاهها ،بنادر وگمرکات به تولید کمک می کندو باعث تولید می شود.الگوی چین در طرح های توسعه در مناطق آزاد می تواند مفید باشد.ستیران در قبل از انقلاب به بررسی جمعیت،اقتصاد،روستا،عشایر و..پرداخت که خوب بود،دیدگاه مورد انتقاد در اینجا افراط گرایی کمی در برنامه هاست که این دیدگاه لازم است ولی کافی نیست باید دیدگاه کیفی داشته باشیم و به مباحث مختلف توجه کنیم.

کره:اهداف برنامه ریزی فضایی،تمرکز زدایی می باشد.مسئله ای که الان در تهران مشکل ماست ،کلانشهری با 15 میلیون جمعیت که در افق 1400با کمال تاسف به 21 میلیون خواهد رسید؛شهر اصفهان نیز با این مشکل روبروست.ازدیگر اهداف برنامه ریزی فضایی در کره عبارتست از:رشداقتصادی،حفاظت از منابع طبیعی،اسکان روستایی-شهری،منطقه بندی،ساختارنهادی برنامه ریزی ،چیزیکه کشور ما فاقد آن است.همانطور که مشاهده می شود در تجارب تمامی کشورها،بحث محیط زیست بسیار پررنگ است.تشکیلات و برنامه و نظام مدیریتی برای برنامه ریزی نداریم،نظام مطلوب مدیریت نداریم،حتی الگوی طرح ها و استراتژی ها توزیع نشده است.درطرح های منطقه ای و ناحیه ای و طرح های جامع شهر بعد از انقلاب نیز این مشکل وجود دارددرطرح ناحیه ای،طرح کالبدملی کشور به 85 ناحیه تقسیم شدکه هر 3یا4شهرستان یک ناحیه همگن را تشکیل می دهد که فقط در سطح راهبردی و برنامه ای می باشد.مهمترین مباحث برنامه ریزی فضایی در طرح جامع سرزمین ،در طرح کالبدی ملی ادغام شد و سال وسال 1370این طرح تهیه شد و به تصویب شورایعالی شهرسازی رسید.در کره محیط زیست،توسعه پایدار ،مدیریت زمین ،مشارکت مردم،تمرکز زدایی،کیفیت زندگی مردم،زیرساخت ها،اقتصاد شهرها و مناطق و بحث رقابت پذیری و خودگردانی مناطق بسیار مهم است و آمایش سرزمین در بخش خصوصی فعالیت می کند و کار دولت فقط قانونگذاری است،محصول نهایی آمایش به برنامه اجرایی ختم می شود.برای ساماندهی تهران ما نیاز به تمرکززدایی از پایتخت داریم که باید به آن توجه کنیم.

آلمان اولین کشوری است که به آمایش پرداخت و تاسطح ملی منطقه ای و محلی پیش رفت و تفاوت آن با فرانسه در همین است،فرانسه آمایش را در دوسطح ملی و منطقه ای بررسی می کند.ساختار نهادی برنامه ریزی:دولت،کمیته بین وزارتخانه و کنفرانس وزراء آمایش می باشد.دولت فدرال ،شورای مشورتی،دفتر فعال پژوهشی می باشد.مهم ترین مباحث آمایش سرزمین در آلمان:محیط زیست ،رشدنامحدود شهری،تمرکز زدایی،توجه به توسعه پایدار و نیازهای نسل آتی.آمایش متعلق به جغرافیاست چون بحث سرزمین در میان است.ارتقاء همکاری منطقه ای از خصوصیات آمایش در آلمان است.توجه به کشاورزی،مکان یابی برای فعالیت ،تقویت شهرهای کوچک و میانی از دیگر خصوصیات آمایش سرزمین در آلمان می باشد.

برنامه ریزی فضایی در ژاپن:دلایل موفقیت ژاپنی ها:فرهنگ کار و مسئولیت پذیری،برنامه ریزی و وقت شناسی،کوشش و نوآوری،اینها جزء فرهنگ ژاپنی هاست و ما باید یاد بگیریم.

اهداف برنامه ریزی فضایی در ژاپن:تمرکززدایی،استفاده کارآمد از توانهای محیطی،تخصیص بهینه منابع،توزیع سرمایه گذاری در فضای سرزمین،که با توجه به سیاست اسکان و هدایت جمعیت که از مزیت های منطقه ای می باشد،در ایران نیز بایداینگونه باشد.مابایدتلاش کنیم تا فرصت های مناسب کار ایجاد کنیم.جهت گیری آمایش سرزمین،استقرارشبکه سکونتگاهها،حفظ فضاها و توانهای محیطی،ترسیم سیمای آتی،توسعه فرهنگی ،تجهیزوساماندهی آگاهانه فضا در راستای توسعه ،اینها از اهداف برنامه ریزی فضایی در ژاپن می باشد.

جوهره آمایش:رابطه انسان،فضا –فعالیت در راستای بهره برداری از مناطق ،طراحی فضای زندگی همگام با طبیعت می باشد.نقشه آمایش سرزمین بایدبعنوان یک سند بالا دستی باشد.ما اگر می خواهیم موفق باشیم و مناطق دارای عدالت جغرافیایی باشند قبل از هرچیز باید طرح ملی آمایش در کشور مطرح گردد،ما الان طرح ملی آمایش نداریم.برای آمایش سرزمین باید اول طرح ملی آمایش را مطرح کنیم بعد به تهیه طرح برای مناطق بپردازیم،باید طرح ملی آمایش را بعنوان یک سند بالا دست داشته باشیم.اعتبار برنامه پنجم قبل از انقلاب دارای اعتبار خوبی است که دلیل آن پول نفت است که هم مشکلاتی را ایجاد کرد و هم مزایایی را.مدیریت سرزمین یک بحث بسیار مهم در آمایش سرزمین می باشد.در ایران اگر یک رتبه بندی ساده انجام دهیم می بینیم که استانها با شهرستانها چقدر فاصله دارد.مثلا تهران و اصفهان بعنوان استانهای برخوردار از ایلام و سیستان و بلوچستان چه فاصله فاحشی دارند.بطوریکه باید ناهمگن ها را حذف کنیم تا به تعادل برسیم که این از طریق بحث آمایش سرزمین میسر می شود به شرطی که مدیریت سرزمین داشته باشیم.تا نظام تصمصم گیری اصلاح نشود هیچ طرحی به نتیجه اجرایی نخواهد رسید.تقویت سطوح منطقه ای و محلی :نظام برنامه ریزی ما یک نظام برنامه ریزی متمرکز و مرکزگراست.ما اگر می خواهیم مشکل تهران و دیگر شهرها را حل کنیم باید نظام برنامه ریزی را اصلاح کنیم و تغییراتی در آن بوجود بیاوریم،باید شهرهای بزرگ را متعادل کنیم و به حاشیه بیشتر توجه کنیم که با ایجاد مناطق آزاد و محورهای جدید توسعه میسر است.برنامه های توسعه در کشورها بخشی است بدون اینکه لینکی با هم داشته باشند.بحث مهم در آمایش سرزمین شناسایی قابلیت ها و تمرکز زدایی می باشد،باید یک سند باشد تا از دل آن برای کشور برنامه توسعه بیرون بیاید..اوایل انقلاب فاقد برنامه آمایش سرزمین بودیم و از سال 62 این بحث در دل برنامه ها گنجانده شد.بحث های دیگر بعد از انقلاب عبارت بودند از :اعتماد سازی،سازماندهی دواره اقتصاد و تمرکز زدایی که منجربه تجه به آمایش شد.پایه و اساس برنامه آمایش ،سرزمین می باشدکه جغرافیا در این زمینه می تواند از رشته های دیگر مانند اقتصاد،شهرسازی و...کمک بگیرد..در نتیجه اساس و متدلوژی آمایش باید آینده نگری باشد،مشکل طرح های ما این است که در آنها مشارکت و نظارت نداریم.