شهر و شهر نشینی در ایران

"

شهـر و برنامه ریزی شهری در دوره پس از ورود اسلام

مقدمه :

 روند برنامه ریزی شهری در ایران در طی زمان و به همراه تحولاتی که در روند شهـرنشینی صورت گرفته، فـراز  و نشیب های بسیاری را پشت سر نهاده است.

در دوره باستان به تدریج با پیشرفت تمدن و بالا رفتن سطح تکنیک و فرهنگ، تک بناها ومجموعه های زیستی تبدیل به شهرهای بزرگی شدند که دارای طرحها، نقشه ها، تأسیسات و اجزای حساب شده ای    بوده اند.روند برنامه ریزی شهری از نظر کمی و کیفی در زمان ساسانیان به اوج خود رسید. شهرها به طبقات مختلف اجتماعی تقسیم شده و اجزای سه گانه «ارگ» «شارستان» و «ربض» شکل گرفتند.بازرگانی و تجارت باعث رونق و گسترش بازارها شد.تصمیم گیری های سیاسی و نظامی با تأثیر گرفتن از عامل مذهب در آن زمان بعضی اوقات باعث شکل گیری و ساخته شدن شهـرهای جدید شد.

با ورود اسلام به ایران شهـرها ابتدا تغییرات قابل توجهی نکردند. البتـه با وارد شدن عناصری مانند مسجد در فرهنگ شهرسازی، شکل ویژه ای به خود گرفتند. این شکل ویژه در ابتدا شباهت بسیاری به شهـرسازیهای زمان ساسانی داشت و نمی توان به آنها شهرهای اسلامی نام داد. چـرا که شهرها ضمن حفظ ویژگیهای ایرانی و سرزمین خاص خود، بعضی از خصوصیات نشأت گرفته از  فرهنگ اسلام را نیز در خود پذیرفتند.

 در دوره پس از ورود اسلام، به تدریج شهـرهای بسیاری پایه گذاری و ساخته شد و شهرهایی نیز دوباره سازی یا بهسازی شدند. در ابتدا مسجد، یگانه عامل تمایز شهـر از روستا بود. بعداً با گسترش دین اسلام و توسعه شهرها، مسجد در بافت روستا نیز جای گرفت. اوج شهرسازی در دوره پس از ورود اسلام در زمان صفویه است. در این موقع علاوه بر پیاده شدن یک طرح جامع شهرسازی برای اصفهان که پایتخت شده بود، شهرهای دیگری نیز قبل یا بعد از آن رونق یافتند. مانند: قزوین، تبریز، مشهـدو ...

شهرهای دوره پس از ورود اسلام به ایران دارای عناصر و فضاهایی بودند که تا قبل از ورود فرهنگ غربی، اتومبیل و رواج الگوهای جدید، دست نخورده بوده و ویژگیهای خاصی داشتند.

اجزای سه گانه و مهم ارگ، مسجد جامع و بازار به همراه محلات مسکونی، کاروانسراها، شبکه معابر ارتباطی و سایر فضاها و عناصر شهری همه با نظم و دقتی حساب شده در بافت شهرها جای گرفته و مجموعه های کاملی را پدید آورده بودند که در جای خود به آنها پرداخته خواهد شد.

          پس از ورود اعراب به ایران و تسلط آنها بر اوضاع سیاسی کشور، بالطبع سیر شهرنشینی و شهرسازی نیز تغییراتی را پذیرا شد. گرچه اساس و شالوده زندگی شهری در دوره پس از ورود اسلام به ایران از زمان ساسانیان مایه گرفته بود، اما در این دوره دین اسلام نقش مهمی در روابط اجتمـاعی- اقتصـادی و سیاسی به عهده گرفت. ربض و حومه نیز اهمیت بیشتری را نسبت به شارستان پیدا کرد. به دنبال آن مفهوم منطقه شهری شکل گرفت. کالبد و فضای شهـرهای اسلامی در پی ایجاد بناهای تازه مانند مسجد جامع، مدارس علمی و دینی، زیارتگاه، تکیه، حسینیه و نقشی که مساجد در ساخت کالبدی شهر و بافت اجتماعی جامعه ایفا کردند تغییر پذیرفت.

سیر تحول تاریخی شهر و برنامه ریزی شهری در دوره پس از ورود اسلام

 بحث این قسمت در سه محدوده زمانی انجام می شود:

 محدوده زمانی اول «قرون اولیه اسلامی»

محدوده زمانی دوم «قرون میانی اسلامی»

سومین محدوده زمانی «قرون متأخر اسلامی»

اول: قرون اولیه اسلامی

           در قرون نخستین اسلامی، شهرهایی که احداث و بنیانگذاری شدند تحت تأثیر ویژگیهای معماری و شهرسازی دوره ساسانی قرار گرفته و از اصول قبلی پیروی می کردند. اما به تدریج بر اثر تأثیر ویژگیهای معماری و شهرسازی دوره ساسانی قرار گرفته و از اصول قبلی پیروی می کردند. اما به تدریج بر اثر تأثیر عوامل و شرایط جدید مانند دین اسلام و یا گسترش و رونق بازرگانی، سیاست های شهرسازی نسبت به سالهای نخست ورود اسلام به ایران تغییر کردند.

 شهرهای نخستین اسلامی را به دو دسته تقسیم کرده اند. یکی شهرهای نوساز و دیگری شهرهای تغییر شکل یافته.

  شهـرهای نوساز را اغلب شهرهایی تشکییل می دادند که نشانه قدرت و وحدت سیاسی امپراطوری اسلامی بودند ماننـد: شهر اولیه بغداد که در سال 145 هـ.ق در کنار خرابه های تیسفون و به دستور «منصور» خلیفه عباسی بنا شد. نقشه شهر دایره ای شکل بود با چهار دروازه که هر دروازه به سویی با همان نام بود. دروازه کوفه، دروازه بصره، دروازه خراسان، دروازه دمشق در بخش مرکزی شهر قصـر خلیفه و مسجد بزرگ شهر قرار داشت و گرداگرد آن اطرافیان خلیفه و نگهبـان و بعد نظامیان سکونت داشتند این شهر تجلی سازمان حکومتی و دستگاه اداری و نظامی خلفای عباسی به صورت شهر است در این شهر ساختن محلات به عهده خود افراد گذاشته شده و تنها در هر محله، بازار و مسجد و حمام توسط حکومت ساخته می شد.

دسته دوم شهرهای نوساز، شهرهایی بودند که بر اثر گسترش قلعه های نظامی شکل می گرفتند. این قلعه ها یا اردوگاههای نظامی به تدریج بصورت شهر یا شهرک در می آمدند.

دسته سوم شهرهای نوسازعبارت بود از ایجاد شهر جدیدی در کنار شهر قبلی مانند: کوفه، قیران و یا شیراز که در سال 74 هجری به دست یک سردار عرب احداث شد. شهرهای جدید نیز (مانند مشهد) پیرامون شهادت گاه و یا مزار پیشوایان مذهبی بنا شدند که به تدریج توسعه یافته و حالت شهری بزرگ را به خود گرفتند. از دیگر شهرهای مهم بنیان گذاری شده در این دوره می توان قم، کاشان و مراغه را نام برد.

شهرهای نوع دوم نیز شهرهایی بودند که بوسیله ایجاد مساجد و بناهای جدید و یا با انتخاب شدن به عنوان دارالاماره توسعه یافته و یا دوباره سازی شدند  مانند: اصفهان و ری که اهمیت خاصی را نیز پیدا کردند .

          حکومتهای اسلامی قرون نخستین بیشتر ترجیح می دادند که شهرهای جدیدی را بنیان نهند مانند بغداد که پس از احداث به مرکز خلافت عباسی تبدیل شد، یا شهرهایی که در نزدیکی شهر بغداد، با الهام از نقشه شهرهای ساسانی در زمان خلافت المعتصم بوجود آمدند. شهرسازی و شهرنشینی در امپراطوری اسلامی از قرن سوم هجری قمری گسترش یافته و در قرن ششم بر اثر گسترش سریع بازارهای داخلی و داد و ستد خارجی رونق فـراوان یافت. این پیشرفت در زمان استقرار حکومت های ایرانی مانند سامانیان، آل بویه و آل زیاد که آرامش نسبی نیز بر کشور حکمفرما شده بود- در کنار توسعه تجارت و فعالیت های اقتصادی، گسترش راه های ارتباطی و کاروانی و توسعه تولیدات کشاورزی و صنعتی فراهم شد.

در این زمان همراه با وقوع این پیشرفتها و گسترش ربض و برتری اهمیت آن بر شارستان و همچنین توسعه ارتباطات با روستاهای اطراف شهر فئودالی نیز در ایران شکل گرفته و به تکامل رسید.

دوم: قرون میانی اسلامی

در قرون میانی اسلامی شهرسازی و شهرنشینی در زمان سلجوقیان وارد مرحله جدیدی شده و اهمیت ویژه ای یافت. در این زمان در کنار آرامش سیاسی و رونق اقتصادی شاهد شکوفائی هنـر ایرانی به شکل معماری ساختمانها و بناها هستیم. در این دوره شهرهایی مانند اصفهان، ری و جرجان به آبادانی و عظمت رسیدند. احداث شهرهای جدید و یا نوسازی آنها در این دوره یکی از وظایف دولت شناخته می شد.

          یورش مغول باعث ویرانی بسیاری از شهرها شد و شهرهایی نیز پس از خرابی به دست فراموشی سپرده شده و هرگز روی آبادانی را ندیدند. فقط شهرهایی مانند کرمان و شیراز از گزند مصون مانده و رونق خود را حفظ کردند. پس از گذشت حدود یک قرن و با حاکم شدن آرامش سیاسی در ایران، بسیاری از شهرهای ویران شده بازسازی و شهرهای جدیدی نیز بنیان گذاری شدند.

در زمان حکومت شاهانی چون غازان، الجاتیو و ابوسعید و صدارت خواجه رشید الدین فضل الله،  شهرسازی شیوه نوین را پذیرا شده و شهرهایی چون مراغه و تبریز بازسازی شده و سلطانیه بنا شد. غازان خان دستور داد تا در هر شهری مسجد و گرمابه ای ساخته شود و درآمد گرمابه به مصرف نگهداری مسجد برسد. بزرگترین موفقیت این نوع ساختمان در اطراف چم یا سرچم در سه کیلومتری تبریز بدست آمد. تنوع درتشکیلات و عظمت این بنا را می توان پس از تخت جمشید بی همتا شمرد، گرچه از بنای مذکور فقط تل خاک باقیمانده، ولی این مجموعه شامل خانقاه، مدرسه، بیمارستان، کتابخانه، دانشکده فلسفـه، عمارات اداری، رصدخانه و محل سکونت تابستانی بوده است. همچنین از محل های تفریح و باغهای مصفـا برخوردار بوده است.

          خواجه رشیدالدین وزیر غازان خان، شهری در کنار دانشگاه تبریز بنا نمود که حتی از مجموعه فوق عظیم تر بود. این شهر شامل اجزای زیر بود، 24 کاروانسرا- 1500 مغازه- 30000 خانه مسکونی برای سکونت دانشمندان که از اطراف جهان گرد آمده بودند، بیمارستان، نقاهتگاه و باغهای متعدد از لحاظ استحکام و یکپارچگی. این مجموعه تمام بناهای نظیر خود را تحت الشعاع قرار داده بود.در همین زمان، به فرمان الجاتیو جانشین و برادر جوانتر غازان خان در مرغزار زیبایی در سلطانیه طرح شهر وسیعی برای پایتخت افکنده شد. این شهر با شکوه و سرعت فوق العاده ای ساخته شد و نتیجه شهری بود به وسعت تبریز که آرامگاه الجاتیو یکی از مهمترین موفقیتهای معماری ایرانی در میانه آن بنا گردید. گرچه در موقع هجوم تیمور دوباره شهرهای بسیاری از ایران خراب و ویران گردید ولی وی و جانشینانش بعداً در شهرهای امپراطوری اسلامی کانون های هنر و معماری را شکوفا کرده و شهر سازان، هنرمندان و معماران مناطق دیگر راگرد خویش جمع آوردند. در این زمان شهرهایی چون سمرقند، بخارا و هرات دارای اهمیت ویژه ای شدند. یکی از نمونه های بسیار جالب برنامه ریزی شهری دراین زمان فعالیت های انجام شده در مورد شهر «ترمه» می باشد.

در "ترمه" ابتدا جمعیت مورد نظر را که باید در شهر سکنی کند تعیین نمودند، سپس علامت و میزان زمین مورد احتیاج هر مرحله را مشخص ساختند. بعد شبکـه بندی خیابان ها، محل بازارها، مسجد جامع و سایر مساجد و مدارس شهر معین  گردید.

پس از این مرحله مردم دسته دسته برای سکنی در شهر جدید به آنجا کوچ داده شدند.

سوم: قرون متأخر اسلامی

روند شهرسازی دوره پس از ورود اسلام به ایران در زمان پادشاهی شاه عباس اول تا شاه سلیمان به اوج و تکامل خود رسید. ساختار بیشتر شهـرهای ایران در این زمان تغییرات زیادی کرد. گشایش شبکـه ارتباطی و ساختمان عمارات نهادها و فضاهای عمومی متمایز از محیط های مذهبی، مورفولوژی فشـرده پیشین را تغییر داد. روند تجارت و شهرنشینی در شهرهای بزرگ و همچنین احداث میادین عمارات، خیابانها، بازارها و کاروانسراهای بسیار از وجود تمایز این زمان با زمان های پیش است.

عهـد صفوی به ویژه هنگام سلطنت شاه عباس اول زمان شکوفائی هنرهای اسلامی مانند نقاشی، پارچه بافی، سفالگری، فلزکاری،معماری و شهرسازی است که بیش از همه می توان نمونه های آنها را در پایتخت سوم صفویان یعنی اصفهـان جستجو کرد. فعالیت اساسی معمـاری و شهـرسازی از زمان شاه عبـاس شروع شد. تشویق هنرمندان، معماران و شهرسازان در زمان شاه عباس و آرایش پایتخت صفویان یعنی اصفهان باعث آن شد که هنرشنـاسان اصفهان را نصف جهان بنامند.«شـاردن» به هنگام دیدار خود از اصفهان ضمن توصیف عظمت شهر از 162 مسجد، 48 مدرسه مذهبی، 182 کاروانسرا و 273 حمام نام می برد که بر اساس آن می شود جمعیت اصفهان را تخمین زد.

توسعه شهر اصفهـان از میدان قدیم به طرف میدان نقـش جهان و ایجاد بناهای اقتصادی، مذهبی و غیر مذهبی در اطراف آن، برنامه شهرسازی کاملی را به نمایش می گذارد.

 طرح جامع شهرسازی پیاده شده توسط شاه عباس، نظمی اجبـاری را بر گسترش شهر اصفهان تحمیل کرد.محلات جدیدی ساخته شد و میدان و بازار در کنار مسجد جامع جدید شکل گرفت. بازار با جذب امکانات اقتصادی محوری را تشکیل داد که مرکز کلیه فعالیت های اجتمـاعی شده و استخوان بندی محلات و قشرهای اطراف به آن ستون فقرات شهر تکیه می کرد. محور رودخانه خط تقسیم کننده اقلیتهای مذهبی از بقیه شهر شد. محور چهـارباغ نیز جهت ارتباط بخشهای جدید و مختلف شهر احداث شد. در این زمان شهرهای دیگری نیز مانند تبریز، کاشان، بندرعباس، یـزد، قـزوین، مشهـد و تعدادی از شهرهای حاشیه دریای خزر مورد توجه قرار گرفته و اهمیت یافتند.

پس از حکومت صفویه در زمان حکومت های افشاریه، زندیه و قاجاریه نمی توان فعالیت های شهرسازی زیاد و مهمی را در شهرها دید. از جمله اقدامات شهرسازی در زمان زندیه می توان به شیـراز اشاره کرد. در عهـدکریم خان زند شهر شیراز که به پایتختی انتخاب شده بود مجموعه بناهایی را به نام مجموعه وکیل دارا شد و اقدامات شهرسازی قابل توجهی در آن صورت گرفت.

ویژگیهای ساخت کالبدی شهـرهای ایرانی- اسلامی

شهرهای ایران در دوره پس از ورود اسلام، در ابتدا با همان شکل اولیه به حیات خویش ادامه دادند. اجزاء سـه گانه کهندژ، شارستان و ربض که به عنوان اجزاء اصلی شهرهای ایرانی زمان ساسانیان در ساخت شهرها پدید آمده بود، در سالهای اولیه نیز اجزاء شهرهای اسلامی را تشکیل می دادند. به تدریج بر طبق ویژگیهایی که شهرنشینی  و شهرسازی پس از حاکمیت اسلام دارا شدتغییراتی در ساخت شهرها صورت گرفت.

توسعه شهرنشینی باعث گسترش حومه «ربض» شهرها شد. این حومه ها که در زمان سامانیان از مهاجران و روستائیان ساکن در آنها تشکیل شده بود از نظر شهری تکامل یافته و دارای فضاها و نهادهای شهری شده و اهمیت بیشتری نسبت به شارستان پیدا کردند. بازارها که قبلاً در نزدیکی دروازه های شهر جای داشتند از یک طرف در امتداد راه های اصلی که به مرکز شهرها ختم می شد و از سوی دیگر در امتداد  راه ها و جاده های اصلی که به بیرون شهر ادامه داشت گسترش یافته و داری فضاها و عناصر داخلی و شهری شدند.

هر قسمت و فضایی به عرضه یا تولید کالاهایی خاص اختصاص یافته و کاروانسراها و انبارهایی نیز برای جوابگویی به نیازهای جدید ایجاد شد. مساجد و به ویژه مسجد جامع در ارتباط با بازار و در نزدیکی ارگ (در مرکز قدیمی شهر) و یا در ربض ساخته شد.

از بازارها که ستون فقـرات شهر را تشکیل می دادند، کوچه هایی چون خط مسیرهای ثانوی جدا می شدند. علاوه بر کاروانسراها، گرمابه ها، مدارس و انبارهای غله، آب انبارها، قهوه خانه ها و فضـاهای دیگر شهری در نزدیکی ستون فقرات جای گرفتند.

 مسجد که مهمترین ویژگی را نصیب شهرهای اسلامی کردند به عنوان ملاک تمایز شهر از روستا (ده) در شهر جای گرفتند و همراه با ارگ و بازار عناصر سه گانه تشکیل دهنده ساخت شهرهای اسلامی را تشکیل دادند. در این دوره رابطه بین شهر و روستا نیز شکل تازه و منسجمی یافت، چرا که شهروندان در این دوره نقش مهمتری را در اداره و استفـاده از شهر پیدا کرده و در پیوند دادن روابط اقتصادی و اجتماعی بین شهرها و بین شهر و منطقه اش – از طریق کمک به رشد اقتصادی و نظامی و تقویت روال های اداری منطقه ای و کشوری شکل دهنده خطوط اصلی زندگی شهرها عامل مؤثر به شمار می آمدند.

با انتقال حیات و جنب و جوش شهـرها از شارستان به طرف حومه و محل سکونت و کار بازرگانان،  کسبه و پیشه وران، شهرسازی رشد و گسترش یافته و شهرهای ایرانی رنگ و بوی اسلامی به خود گرفتند تقسیم شهر به اجزائ مشخص کهندژ، شارستان و برض، جای خود را به مراکز دیوانی و نظامی، مراکز مذهبی، بازارها و محله های شهـر داد.

 به دنبال این تغییرات در قرون چهارم و پنجم که هم زمان با پرجمعیت شدن شهرها، رونق بازرگانی و ایجاد مراکز پیشه و هنر اتفاق می افتاد، شهر فئودالی در ایران شکل گرفت، شهـر فئودالی در این زمان شهری بود که در تسلط ارباب فئودال و تجار بزرگ قرار داشت. سازمان های صنعتی متعلق به پیشه وران شهـری در ایران ضعیف بود و توسط نظام حاکم سرکوب می شدند. مقامات حکومتی و مذهبی شهر از میان اعیان برگزیده شده و ساکنین خود شهرها در اداره شهر نقشی نداشتند. رؤسا و بزرگان محلات و اتحادیه های تجار و روحانیون هم که از سوی مردم انتخاب می شدند، تابع مقامات شهر بودند. این فئودال ها معمولاً از دهقانان قدیم ایرانی و بازماندگان عرب بودند که پیشتر در قلعه های خود زندگی می کردند و در شهر جای گرفته و زمام امور شهرها رادر اختیار گرفته بودند. بدین ترتیب چهار مرکز زندگی اجتماعی در شهـر وجود داشت.

 - شارستان با خانه های اعیان و فئودالهـا

 - مدرسه، مسجد و مراکز مذهبی و صنوف روحانی

 - بازار و چهارسو با کاروانسرا و تجارتخانه عمده

- کویهای پیشه وران و بازارهای درجه دوم و مراکز معاملات خرده

در شهـرهای اسلامی فضاهایی ماننـد مسجد جامع، بازار، مراکز حکومتی و اجتماعی، فضاهای مسکونی و ... ضمن آنکه هر کدام جای، مرتبه و شخصیت خاص خود را در سلسله مراتب فضاهای شهری حفظ کرده و به انجام نقش خود می پردازند همه با هم مجموعه واحدی را پدید می آوردند که شهـر را از نظر فضایی یک واحد منسجم و پیوستـه نشان می دهـد.