زمین شناسى پزشکى

    زمین شناسى پزشکى ، مطالعه اثر زمین و عوارض آن برروى سلامت انسان ، حیوان و گیاه است . از گذشته دور تاثیر عواملى چون آب و هوا ، میزان رطوبت ، دما و ارتفاع و دیگر عوامل محیطی برروى، انسانها شناخته شده است. این علم دانشى میان رشته اى است که به تبعات دیگر شاخه هاى مختلف علوم چون بیولوژى ، شیمى ، فیزیک ، ریاضیات،آمار ، کشاورزى ، آب و هوا شناسى ، مینرالوژى ، ایمونولوژى ، اپیدمیولوژى ، پاتولوژى و پزشکى جغرافیایى مى پردازد. بررسى و تفحص در هرشاخه از این علم، دنیاى وسیعى ازاجزاء بهم پیوسته ومرتبط با کل را به ما مى نمایاند .با کشف قوانین حاکم بر این ارتباط ، به ماهیت کلى هدف زمین شناسى پزشکى مى رسیم که این هدف همان شناخت عوامل ژئوژنیک و تأثیر بر سلامت موجودات زنده است .

همانگونه که پوسته زمین از عناصر مختلف تشکیل یافته است اعضاء و اندام هاى موجودات زنده نیز از عناصر مختلف بوجود آمده اند. براى مثال بیش از 99 % وزن اندام هاى انسانى از 6 عنصر اکسیژن ، کربن ، هیدروژن ، نیتروژن ، کلسیم و فسفر تشکیل یافته است . برپایه مطالعات انجام شده دو گروه اصلى از عناصر اهمیت ویژه اى درسلامت و بهداشت انسان دارند . گروه اول ، عناصر ضرورى و حیاتى شامل آهن ، منیزیم ، پتاسیم ، کلسیم ، روى ، مس ، یّد ، سلنیم ، فلورئور است . گروه دوم شامل عناصرى است که در مقادیر بسیار کم ، اثرات فیزیولوژیکى زیان­آورى ایجاد می­نمایند که عبارتند از کادمیم ،آلومینیوم ، ارسنیک ، سرب ، جیوه و برخى از ترکیبات اورانیوم.

بنابراین فرآیندهاى بیولوژیک ، این عناصر را براى انجام وظایف بیوشیمیایى خاص و ضرورى براى ادامه حیات بکار مى گیرند.برخى از این عناصر، نقش مهمى در متابولیسم عادى وعملکردهاى فیزیولوژیک درانسان دارند مثلاً کلسیم ، فسفر، فلوئور ومنیزیم نقش مهمى در عملکردهاى ساختارى استخوان و غشاء سلولى دارند. برخى از این عناصر مثل روى، مس ، سلنیم ، منگنز و مولیبدن ، از اجزاء ضرورى آنزیم ها بوده ویا به عنوان حامل آهن براى لیگاندها در متابولیسم عمل مى نماید . گروهى نیز همانند یّد و کروم ، در ساختار اصلى هورمون ها شرکت دارند . بنابراین عناصر در چرخه طبیعى حیات از طریق خاک ، آب و گیاه وارد سیستم بدن موجودات زنده مى شوند .

 ژئومدیسین یا زمین شناسى پزشکى شاخه اى از زمین شناسى زیست محیطى است که به بررسى ارتباط بیماریها و درمان آنها با وضعیت زمین شناسى مى پردازد . از سالها پیش دانشمندان ایرانى چون زکریا رازى و ابوعلى سینا به ارتباط بوم و زمین با بیماریهاى مختلف پى برده بودن براى مثال ابوعلى سینا در کتال قانون چنین عنوان نموده است : " بدان که هر یک از فصول در هر منطقه اى از مناطق زمین نوعى بیمارى بر مى انگیزد " علاوه بر دانشمندان ایرانى محققین دیگرى از سایر ممالک به بررسى این آثار پرداخته اند و برخى نیز بدون داشتن دانش ژئومدیسین فقط شاهد و ثبت کننده ارتباط بیماریها با وضعیت زمین بوده اند از جمله مى توان به مارکوپلو سیاح مشهور ایتالیایى اشاره نمود که درباره مرگ مرموز اسبهاى اروپایى در منطقه اى از چین مى نویسد پس از گذشت چند قرن علت مرگ را وجود سلنیوم زیاد خاک دانشته اند . امروزه دانشمندان علل بسیارى از مرگ و میرهاى و مسمومیت هاى منطقه اى را در خصوصیات زمین پى مى جویند . بشر از دیرباز سعى در مقابله و کاهش خسارات ناشى از حوادث غیرمترقبه جهانى داشته است از جمله این حوادث مى توان به پدیده هاى زمین شناختى چون زمین لرزه ، آتشفشان ، رانش ها و لغزش ها ، سیل و توفان اشاره نمود . علاوه بر این بسیارى از بیماریهایى که در مناطق مختلف بصورت اپیدمى شایع مى گردند و بسیار خطر آفرین بوده به نحوى مربوط به پدیده ها و وضعیت زمین شناختى منطقه مى باشند براى مثال مواد سوزان آتشفشانها علاوه بر کشندگى سریع سبب آزاد شدن گازهاى سمى خطرناک در گستره و سیع ( بیش از 10000 کیلومتر مربع ) مى شود که این گازها سبب ایجاد بیماریهاى ریوى و متاسیون هاى پوستى و ... مى باشند و یا خروج گازهاى سمى و آزاد شدن مواد راسب و ایجاد ترکیبات فرار در حین زمین لرزه سبب مسمومیت هاى شدید در منطقه ( معادن ) مى شود ، علاوه بر آن به سبب ایجاد شرایط احیا و فساد بافتهاى حیوانى احتمال آلودگى آبهاى سطحى و زیر زمینى به شدت افزایش مى یابد .

در مجموع زمین لرزه مى تواند سبب بر هم خوردن نظم اکولوژیکى در یک منطقه مى گردد بصورتیکه اولاً گازهاى سمى امکان راهیابى به سطوح فوقانى زمین و یا حتى جو را پیدا مى کنند و در ثانى لایه هاى محصور سمى ( لایه هاى سرب ، جیوه ، سیانور ارسنیک امکان مجاورت آبهاى زیرزمینى را پیدا مى نمایند بنابراین احتمال تغییر شیمى آبهاى زیر زمینى به شدت افزایش مى یابد . در پدیده خشکسالى ابتدا سطح آب زیر زمینى کاهش یافته که این عمل سبب تغییر منطقه غیر اکسیدان با اسباع کامل به منطقه اکسیدان با اشباع متفاوت مى گردد تغییرات میزان اکسیداسیون سبب تبدیل مواد نامحلول به مواد محلول در آب مى گردد ( تبدیل سولفید به سولفات ) این مواد در آب حل گشته و با استخراج و مصرف آن جان انسانها به خطر مى افتد مانند حادثه غرب سنگال که در اثر برداشت به رویه آب میزان ارسنیک در آبهاى زیرزمینى بشدت افزایش یافت .

در مجموع پدیده هایى چون :

 1- راهیابى باطله هاى مواد معدنى سمى بر اثر استخراج و انبارش آنها به آب زیرزمینى و شبکه هیدروگرافى .

 2- راهیابى باطله هاى مواد معدنى بر اثر تغییر سطح اساس سفره ( در سیل و خشکسالى ) .

 3- تبدیل مواد سمى نامحلول به محلول ( در خشکسالى)

 4- آزاد شدن گازهاى سمى در هنگام زمین لرزه .

 5- انتشار مواد سمى بر اثر آتشفشانى .

 6- شیوع بیماریهاى بومى على الخصوص مسمومیتها و کمبودهایى که اکثراً متاثر از شرایط زمین شناسى منطقه است .

 7- آلودگى هاى میکروبى و شیمیایى آب بر اثر عدم فیلترهاى طبیعى . همگى از جمله مواردى هستند که لزوم بررسیهاى زمین شناسى را در امور بهداشتى یک ناحیه گوشزد مى نمایند .

 بنابراین براى پیشبرد هر چه بهتر و رسیدن سریعتر اهدافیکه سلامتى جامعه را حفظ مى نماید مطالعات زمین شناسى زیست محیطى در گستره ایران زمین امرى ضرورى به نظر مى رسد .