محوطه تاریخی نقش رستم

نقش رستم یکی از مهم ترین و زیباترین آثار باستانی سرزمین پارس است. این مجموعه در حدود 5/2 کیلومتری تخت جمشید، در کوه حاجی آباد (نقش رستم)، باقی مانده است. در نقش رستم آثار سه دوره مشخص دیده می شود:

1. آثار دوره ایلامی از 600 تا 2000 ق.م

2. آثار دوره هخامنشی از 600 تا 330 ق.م

3. دوران ساسانی از سال 224 تا 651 م.

کتیبه ای نیز از دوران معاصر ( حدود 100 سال پیش ) وجود دارد.

آثار ایلامیان

از دوره ایلامیان نقش برجسته محو شده ای در نقش رستم (نقش هفتم از سمت راست) وجود دارد که در دوره ساسانی روی آن نقش دیگری از بهرام دوم ساسانی نـَقر ( حک ) شد. این نقش محو شده از دو خدا تشکیل شده که روی مارهایی نشسته اند و لباس های چین دار به تن دارند. این نقش متعلق به دو مرحله است یکی همزمان با نقش کورانگون در ممسنی و دیگری در دوره ایلامی جدید یعنی هزاره اول پیش از میلاد.

آثار هخامنشی

در نقش رستم آرامگاه ها و معبد آناهیتا از دوره هخامنشیان به جای مانده است.

آرامگاه های هخامنشی

آرامگاه پادشاهان هخامنشی از سمت راست به شرح زیر است:

- آرامگاه خشایارشاه ( 0445-486 ق.)

- آرامگاه داریوش (486-522 ق . م)

- اردشیر اول (424-465 ق . م)

داریوش دوم (405-424 ق . م)

پهنای هر یک از آرامگاه ها 19 و درازی آنها 93/22 متر است و تقریباً در ارتفاع 26 متری قله کوه قرار دارند.

فضای خارجی آرامگاه ها که عموماً مشابه هم هستند ، دارای مشخصات زیر است:

نقش برجسته پادشاه که کمانی در دست دارد، در بالای سکو مشهود است؛ این کمان نشانه قدرت است. در برابر پادشاه، نقش اهورامزدا دیده می شود. در این نقش برجسته دو آتشدان تصویر شده اند که آتش مقدس در آنها در حال سوختن است. در گوشه سمت راست بالای تصویر، نقش ماه مشاهده می شود که ناپایداری جهان را نشان می دهد.

در پایین سکو، نمایندگان ملل تابعه، تخت شاهی را با دستان خود نگه داشته اند.

ستون هایی نیز دیده می شود که سر ستون آنها، دارای گاو دو سر مانند سر ستون های تخت جمشید است. تعدادی شیر غـّران در پایین نقش ها دیده می شود که با یک دسته نیلوفر آبی (لوتوس) تزیین شده است.

درِ ورودی آرامگاه ها به شکل مربع است. این درها در دوران باستان قفل می شدند. برای این کار دو قطعه سنگ بزرگ در پشت آنها قرار می گرفت و به این وسیله مهر می شد. شکل آرامگاه ها نیز مشابه است. تنها تفاوت آرامگاه داریوش کبیر در کتیبه های میخی و آرامی آن است . در این کتیبه ، داریوش، اهورامزدا را ستایش می کند و فتوحات خود را بر می شمارد و از اندیشه های خود سخن می گوید.

راهروی داخل آرامگاه داریوش کبیر به درازای 72/18 و پهنای 70/3 متر است. در این آرامگاه نـُه تابوت سنگی وجود دارد که در یک ردیف در سنگ کنده شده و به داریوش کبیر، ملکه و سایر بستگان او تعلق دارد. درازا، ژرفا و پهنای این تابوت ها 10/2 × 05/1× 05/1 متر و ضخامت ( سنگ ) هر یک 5/17 سانتیمتر است. سرپوش هر یک از تابوت ها را قطعه سنگ بزرگی تشکیل می دهد.

کعبه زرتشت

در برابر کوه نقش رستم، در قسمتی گود، ساختمان مکعب بسیار زیبایی قرار داد که آن را کعبه زرتشت، پیامبر ایران باستان می نامند.این ساختمان بسیار هنرمندانه از قطعات بزرگ سنگ، بنا شده است. مهارت و دقتی که در برش و حجاری سنگ های حجیم سفید و سیاه به کار رفته است، استادی هنرمندان و سبک معماری دوران هخامنشی را به خوبی نشان می دهد. یک ردیف پلکان در جلوی این بنا وجود داشت. از میان این 30 پله، پله های بالایی توسط افراد ناآگاه تخریب شده است. در بالای ساختمان کعبه زرتشت، اتاقی در اندازه 5/2×5/2 متر وجود دارد که نظریات مختلفی توسط سیاحان، مورخان و ... درباره آن ابراز شده است. برخی از مورخان ذکر کرده اند؛ کتاب اوستا که بر دوازده هزار پوست گاو نوشته شده بود، در این اتاق نگاهداری می شد. گروهی دیگر بر این باورند که این اتاق آرامگاه بردیا، پسر کورش بود که به وسیله برادرش کمبوجیه کشته شد. تنی چند از مستشرقان بر این عقیده اند که آتش مقدس در این اتاق نگاهداری می شد. اخیراً نیز اظهار شده است که این بنا رصد خانه بود. در دوران ساسانی در این اتاق اسناد بسیار مهم دولتی نگاهداری می شد. کتیبه ای ساسانی به سه زبان پارسی میانه ( پهلوی ساسانی ) ،  پهلوی پارتی ، و یونانی در اطراف این ساختمان هخامنشی حک شده است. بحث اصلی این کتیبه ها، وقایع تاریخی دوران شاپور اول در جریان جنگ ایران و روم است که در آن "والرین" ، امپراتور روم شکست خورد و در 262 م. در بیشابور زندانی شد.

کتیبه دیگر در زیر کتیبه شاپور اول و به زبان پهلوی اشکانی و 19 سطر، به دستور کرتیر موبد موبدان نقش شده است. کرتیر ضمن معرفی خود و القابش به شرح خدماتی که در راه دین زرتشت انجام داده ، پرداخته و از رسیدنش به جایگاه موبد بزرگ و دادور تمام کشور و سرپرستی معبد آناهیتا سخن رانده است.

آثار ساسانی نقش رستم

آثار دوره ساسانیان در نقش رستم شامل نقش برجسته های چندگانه است. این آثار عبارت اند از:

نخستین نقش

روبه روی نقش رستم، در برابر پلکان ورودی، قسمتی وجود دارد که در دوره ساسانی حجاری شد اما نقوشی بر روی آن حک نشده است. درازی این محل 10 متر و ارتفاع آن 5 متر است و حدود دو متر بالاتر از سطح فعلی حجاری شده است. به نظر می رسد که این اثر متعلق به اواخر دوره ساسانی باشد که قصد داشتند حوادث مهم دوره ساسانی را بر آن نقش کنند. عمق این فضا نسبت به سایر آثار ساسانی بیشتر است و تردیدی وجود ندارد که حفاظت بیشتر از این طرح مد نظر بوده است.

در قسمتی از این فضا کتیبه ای 20 سطری حک شده که مالک زمین های کشاورزی اطراف نقش رستم، و نحوه تقسیم آب را در آن مشخص کرده است. این کتیبه به زبان فارسی و بسیار جدید و فاقد ارزش تاریخی است.

دومین نقش

پس از اولین حجاری، در سمت غرب، دومین نقش ، تاجگذاری نرسی (340 – 294 م ) را نشان می دهد.

در این نقش نرسی حلقه قدرت را از دست آناهیتا ( یکی از خدایان ) دریافت می کند. نرسی در این نقش تاجِ گوی مانندی دارد که بالاتر از تاج آناهیتا است. این امر شأن و عظمت نرسی را نشان می دهد. نرسی بالا پوشی روی شلوار چین دار خود پوشیده و زینت آلات، تاج، لباس و... وی در حجاری دارای ارزش هنری بسیار بالایی است.

پشت سر پادشاه، وزیر اعظم ایستاده و انگشت سبابه دست راست خود را به رسم آن دوران، برای احترام در برابر پادشاه نگاه داشته است. آناهیتا به صورت زنی در سمت راست حجاری شده که دارای لباس بلند تا کمربند و گردن بند مروارید است. موهای مجعد او بر فراز تاج قرار دارد.بین نرسی و آناهیتا کودکی ایستاده که احتمال دارد ولیعهد یعنی هرمز دوم باشد. نقش صورت این کودک آسیب دیده است.

سومین نقش

در این نقش برجسته بهرام دوم (298 – 276 م ) در حال نبرد است و سوار بر اسب، چهار نعل با نیزه به سوی دشمن حمله می کند. نیزه دشمن شکسته است. پارچه زین ( برگستوان ) اسب با لگام در اطراف گردن اسب جمع شده و یک تیردان بلند نیز نزدیک پای راست شاه بسته شده است. اسب بهرام یک سرباز رومی را که در صحنه جنگ به خاک افتاده، با پا لگدکوب می کند.

این نقش دو صحنه را مجسم می کند که با خطی برجسته از هم تمیز داده می شود. پشت سر بهرام یک سرباز ایرانی پرچمی را به اهتراز در آورده است. یک قطعه چوب به صورت افقی در بالای پرچم قرار دارد و به وسیله سه گوی، یکی در وسط و دو گوی دیگر در انتهای چوب مشاهده می شود. دو قطعه پارچه ابریشمی از قسمت فوقانی پرچم آویزان است. این نشان، فرمان حمله بود.

چهارمین نقش

این نقش، شاپور اول را نشان می دهد که والرین امپراتور روم را شکست داده است. این پیروزی در سال 263 م  رخ داد.

از لحاظ هنری این نقش زیباترین نقش دوره ساسانی « نقش رستم » است. در این نقش برجسته « سیریادیس » که یک پناهنده رومی است، عنوان امپراتوری را از طرف شاپور دریافت می کند. امپراتور والرین دست ها را برای پوزش در برابر شاپور بالا نگه داشته و در برابر وی زانو زده است. شکوه وی با لباس ، زینت آلات، افسار و زین اسب، گردن بند، دست بند و تاج شاهی و آرایش موهای وی که حالت غرور آن مشخص است، نشانگر مهارت حجاران ساسانی است.

در پشت سرشاپور، کرتیر حضور دارد که انگشت دست وی به حالت احترام نشان داده شده است. پشت سر شاپور کتیبه ای نـَقر( حک )  شده که ادامه کتیبه کعبه زرتشت است.

پنجمین نقش

زیر آرامگاه اردشیر اول دو نقش وجود دارد: نقش بالایی، آذر نرسه یا شاپور ذوالاکتاف ، تقریباً محو شده است. نقش زیرین ، هرمز دوم است و صحنه پیروزی این پادشاه را بر دشمن نشان می دهد.

در این نقش برجسته ، هرمز دوم با اسب ، چهار نعل بر دشمن خود که رومی است، تاخته و اسب او را سرنگون کرده است. در این نقش ، دشمن رومی دارای ریشی بریده است و کلاهخود بر سر دارد.

تیردان بندی در کنار پای راست پادشاه دیده می شود و اسب وی به نحو جالبی با زینت آلات پشمی تزیین شده و گره خورده است. پشت سر پادشاه یک شاهزاده ساسانی یا یکی از بزرگان حضور دارد که پرچم ساسانی را به اهتزاز در آورده است

ششمین نقش

زیر آرامگاه داریوش دوم و رو به روی کعبه زرتشت، نقشی احتمالاً از شاپور دوم (379 - 309 م)  وجود دارد. در این نقش ، سواری که دارای تاج است، نیزه خود را بر گردن دشمن فرو کرده و هر دو ، زره به تن دارند.

هفتمین نقش

این نقش به دو دوره متفاوت تعلق دارد؛ یکی دوره ایلامی مربوط به 700 سال پیش و دیگر نقش بهرام دوم (294 -274م) که روی نقش ایلامی حک شده است.

در این نقش پادشاه در حالی که شمشیری را به نشانه قدرت با دو دست گرفته، در میان اعضای خانواده سلطنتی ایستاده است. تاج پادشاه با بال عقاب به نشانه رب النوع ( خدای ) پیروزی تزیین شده است. در سمت چپ بهرام دوم، چهره ی سه شخصیت در حالی که به بهرام می نگرند، نقش شده است. نخستین فرد از سمت راست یک شاهزاده است و دو نقش دیگر کلاه هایی با سر گاو و پلنگ دارند که احتمال دارد ملکه و شاهزادگان باشند. برخی اظهار نظر کرده اند که این نقش، نقش آناهیتا است. سمت راست پادشاه بزرگانی حضور دارند که انگشت دست خود را در برابر پادشاه به حالت احترام نگاه داشته اند.

هشتمین نقش

در این نقش، تاجگذاری اردشیر بابکان (239-224 م ) تصویر شده است. در این جا اردشیر و اهورامزدا بر دو اسب کوچک سوارند و اردشیر در حال گرفتن حلقه قدرت یا اورنگ پادشاهی از اهورامزدا است و اردوان پنجم پادشاه اشکانی را زیر پای اسب خود لگدکوب می کند. اهورامزدا نیز اهریمن را که دو مار از پیشانی او بیرون آمده، لگدکوب می کند. در این نقش ، اردشیر با اهورامزدا، برابر است. روی سینه های اسب اردشیر بابکان و اهورامزدا ، دو کتیبه ، هر یک به سه زبان یونانی، پهلوی اشکانی و ساسانی حک شده است. ترجمه ی متن فارسی میانه که بر سینه اسب اردشیر حک شده چنین است: «این است پیکر مزداپرست، خداوندگار اردشیر، شاهان شاه ایران که چهر از ایزدان دارد، فرزند خدایگان پاپک شاه». متنی که بر سینه ی اسب اهورامزدا حجاری شده، به فارسی چنین ترجمه می شود: « این پیکر از ایزد اهورامزدا است». پشت سر شاه یکی از سرداران بزرگ ایران به صورت نیم رخ با نشان غنچه گل روی کلاهش در حالی که با دست راست مگس پرانی را بالای سر اردشیر گرفته، به طرز با شکوهی حجاری شده است.

استودان ها ( محل نگهداری استخوان های بزرگان )

دو چهار طاقی کوچک که از سنگ کوه بر کنار راه تراشیده شده است، قبلاً به عنوان آتشدان شناخته می شد. امروزه نظر بر این است که این دو جایگاه "استودان" یا محل نگهداری استخوان های پاک شده ی دو تن از بزرگان ساسانی بود.

علاوه بر این در دامنه پایین کوهستان حفره های مکعب شکلی در سینه ی کوه تعبیه شده است که اصلاً برای نهادن استخوان مردگان شکل گرفته بود. برخی از این استودان ها دارای کتیبه هستند و همگی به قرن هفتم و هشتم میلادی تعلق دارند.

محوطه تاریخی نقش رجب

در مسیر تخت جمشید به سوی آباده و اصفهان، در حدود دو کیلومتری تخت جمشید، در دامنه ی کوه رحمت ، نقوشی از اردشیر بابکان و شاپور اول حجاری شده که به دلیل شهرت محل به « نقش رجب » ، چنین نام گرفته است. مرحوم « فرصت الدوله شیرازی » در کتاب آثار عجم نوشته است که آن را نقش قهرمانان نیز می خوانند. آثار نقش رجب شامل چهار نقش برجسته است: در تصویر روبه رو اردشیر بابکان مجسم شده است که حلقه سلطنت را از اهورامزدا می گیرد. جلوی آنها نقش بهرام نوه اردشیر و ایزد بهرام به صورت هرکول دیده می شود. پشت سر اهورامزدا نقش دو بانو در حال احترام حجاری شده که احتمالاً ملکه اردشیر و ندیمه اش هستند. یکی از بزرگان در پشت سر اردشیر با مگس پران همراه شاهزاده شاپور ولیعهد اردشیر به حال کُرنش ایستاده اند. تصویر دیگر کمی عقب تر از این نقش کنده شده و نیم تنه ی " کرتیر" موبد معروف و مقتدر اوایل دوره ساسانی و کنار او یک کتیبه مفصل پهلوی از او دیده می شود. کتیبه ای هم در این نقش وجود دارد که قسمت هایی از آن محو شده اما آنچه خواندنی بود، این چنین است: «آیین زرتشت از بین رفته بود من که شاهنشاهم آن را از نو برقرار نمودم». دو نقش برجسته ی دیگر به شاپور اول فرزند اردشیر بابکان تعلق دارد. نقش سمت راست مظهر اهورامزدا را سوار بر اسب نشان می دهد که حلقه شهریاری را به شاپور که او هم سواره است، می بخشد. نقش سمت چپ ، شاپور را سوار بر اسب همراه نه نفر از فرزندان و بزرگان کشور که همه پیاده و پشت سر او هستند، نشان می دهد. علامت شاهزادگان و خاندان های بزرگ بر کلاه های چند نفرشان نمودار است.