مزگشایی از شیوه سازمان سنجش در پذیرش دانشجوی دکتری/

ابهامات نخستین آزمون غیرمتمرکز دکتری، آنقدر هست که علاوه بر اعتراضات احساسی داوطلبان، برخی از آنها را وادار به رمزگشایی از این آمون و شیوه پذیرش کند.

یکی از کاربران خبرآنلاین تحلیلی درباره علت پذیرفته نشدن برخی رتبه های اول در آزمون دکتری داشت که صبح 5شنبه، منتشر شد. کاربر دیگری، در ایمیلی که برای خبرآنلاین فرستاده است، اما مفصل تر دراین باره نوشته و درواقع رمزگشایی مفصلی از شیوه سازمان سنجش در پذیرش دانشجوی دکتری برای سال تحصیلی 91-90 کرده است.

خبرآنلاین بدون هیچ قضاوتی این تحلیل ریاضی را منتشر می کند.  

***

من یک داوطلب آزمون دکتری هستم که قبول نشده‏ام. از قبول نشدنم خیلی ناراحت نیستم چون شانس زیادی نداشتم. نه به این جهت که رزومه ضعیفی دارم. اتفاقاً هم مقاله آی اس آی، هم تألیف کتاب، هم مدرک زبان و هم چیزهای دیگر داشتم که برای پذیرش کافی بود.

بلکه شانس ضعیف به این دلیل که در رشته‏ای شرکت کردم که تنها یک دانشگاه و آن هم فقط 4 نفر ظرفیت داشت و جالب این که حدود 750 نفر در این رشته شرکت کردند و در نهایت 28 نفر از آن‏ها به مصاحبه آمدند.

اکثر قریب به اتفاق دعوت شدگان به مصاحبه افرادی بودند که رزومه های مشابه و سوابق خوبی داشتند. طبیعی است که انتخاب در این رشته تک دانشگاهی راحت تر بوده است و بنابراین قبول دارم که افرادی قوی تر از من در این رشته پذیرفته شده‏اند.

ناراحتی من از این است که با روش سازمان سنجش من نمی توانستم در رشته‏های دیگر شرکت کنم و متأسفانه اتفاقی که در رشته‏های دیگر افتاده آن‏قدر فاجعه‏آمیز بوده که مرا مجبور به نگاشتن این متن کرده است؛ نه برای خودم بلکه برای خیانتی که به دانشگاه، استاد و دانشجو شده است. لطفاً این متن را بخوانید:

شفاف سازی در مورد الگوریتم رنکینگ منتخبین آزمون دکتری

در آزمون سراسری (کارشناسی) ظاهراً الگوریتم این است که انتخاب داوطلبین به این صورت است که مبنا را رتبه اول آزمون قرار می‏دهند و اولین اولویتِ کسی که رتبه یک شده را چک می کنند؛ اگر اولویت اول او ظرفیت خالی داشته باشد، رشته قبولی او همین اولویت اول می شود؛ اگر ظرفیت خالی موجود نباشد سراغ اولویت دوم او می روند و به همین ترتیب ...

پس از نفر اول سراغ نفر دوم می روند و به همین ترتیب اولویت های او را با ظرفیت های خالی چک می کنند. و به این ترتیب نفرات به ترتیب رتبه بر اساس اولویت، ظرفیت‏های خالی را پر می‏کنند. نکته کلیدی این است که در این روش معیار مقایسه داوطلبان رتبه آن‏ها است که بر اساس یک آزمون مشترک و یکسان تعیین شده است. بنابریان نقطه آغازین و مبنای اجرای الگوریتم رتبه افراد بوده است که صرفنظر کیفیت آزمون معیاری عادلانه است.

ظاهراً در مرحله اول آزمون دکتری به روش آزمون سراسریِ کارشناسی، افراد به دانشگاه ها معرفی شده‏اند؛ با این تفاوت که هر فرد در 5 کد رشته معرفی شده است. 

امّا ابهام در مورد مرحله دوم:

اصولاً در تخصیص یک به یک اعضای دو مجموعه مختلف به یک دیگر برای تشکیل زوج‏های دوتایی (در این جا مجموعه رشته‏ها و مجموعه داوطلبین برای تشکیل زوج‏های دوتایی داوطلب-رشته) یا باید به صورت تصادفی تخصیص صورت گیرد یا بر اساس یک قاعده. می‏دانیم که سازمان سنجش اعلام کرده است آزمون مرحله اول هیچ تأثیری در مرحله دوم نداشته است. همچنین می‏دانیم که دانشگاه‏های مختلف سیستم‏های امتیازدهی متفاوتی داشته اند. بنابراین مبنای مشترکی برای شروع الگوریتم تخصیص داوطلبین به رشته‏ها بر اساس امتیاز داوطلبین وجود ندارد. وقتی که در تخصیص مبنای تخصیص بر اساس داوطلب وجود نداشته نباشد و الگوریتم تخصیص از داوطلب شروع نشده باشد، قاعدتاً باید شروع الگوریتم از مجموعه مقابل مجموعه داوطلبین، یعنی مجموعه کدرشته‏ها صورت گرفته باشد. متأسفانه در این‏جا هم مبنای مشترکی بین رشته‏ها برای ترتیب پر شدن ظرفیت آن‏ها وجود ندارد. مثلاً هیچ اولویتی وجود ندارد که ابتدا رشته صنایع دانشگاه امیرکبیر پر شود یا شریف و یا غیره....

برای روشن شدن موضوع چند مثال می‏زنیم؛ 

فرض کنید در یک رشته فقط دو دانشگاه پذیرش دارند و هر دانشگاه فقط دو نفر ظرفیت داشته باشند. از دیگر سو مثلاً فرض می‏کنیم 4 برابر ظرفیت به هر دانشگاه اعلام شده است. پس به هر دانشگاه 8 نفر معرفی شده است. از آن‏جا که در رشته مورد نظر فقط دو دانشگاه پذیرش می‏کرده اند، پس داوطلبین این رشته فقط 2 حق انتخاب داشته اند که قاعدتاً هر دو را به ترتیب اولویت مدنظرشان انتخاب کرده‏اند.

در نهایت بدیهی است که هشت نفر آزمون اول این رشته (چهار برابر ظرفیت) به هر دو دانشگاه معرفی شده‏اند و یا شاید هر تعداد دیگری. حالا فرض کنید که در دانشگاه اول داوطلب الف و داوطلب ب به ترتیب رتبه‏های یک و دو مصاحبه را کسب کنند.

اگر همین دو داوطلب در دانشگاه دوم هم رتبه‏های اول و دوم مصاحبه را کسب کرده باشند و هر دو هم اولویت اولشان دانشگاه اول باشد، کدام یک به دانشگاه اول و کدام به دانشگاه دوم معرفی می‏شود. برای این تصمیم یا باید به امتیاز مصاحبه رجوع شود که هر دانشگاه معیارهای خاص خودش را دارد و اصلاً قال مقایسه نیستند. یا باید به رتبه آزمون نیمه متمرکز رجوع شود که اولاً سازمان سنجش گفته تأثیری ندارد، در ثانی اگر بر خلاف وعده‏اش از این مبنا استفاده کرده باشد باز هم اتفاقات بدتری افتاده که در مثال‏ بعدی شرح داده خواهد شد.

یا این که به یک دانشگاه اولویت داده که این به این معنی است که توزیع داوطلبین به صورت تصادفی صورت گرفته چون رشته ها اولویتی به هم ندارند. 

امّا اگر سازمان سنجش مبنای تخصیص را رتبه آزمون اولیه قرار داده باشد باز هم به شدت بی عدالتی رخ داده است. با این مثال:

فرض کنید رتبه اول آزمون و رتبه دوم آزمون یک رشته هر دو به 5 دانشگاه معرفی شده باشند که دو تا از دانشگاه‏ها مشترک باشد و هر دو در همین دو دانشگاه مشترک (وفقط در همین دو دانشگاه) حدنصاب لازم مصاحبه ‏ را کسب کرده باشند و جرء منتخبین این دانشگاه‏ها باشند؛ با امتیازات زیر:

رتبه‏ها و امتیازات نفر الف:

رتبه آزمون اولیه: یک، رتبه در مصاحبه دانشگاه اول: 1، رتبه در مصاحبه دانشگاه دوم: 7، اولویت اول: دانشگاه دوم، اولویت دوم: دانشگاه اول.

رتبه‏ها و امتیازات نفر ب:

رتبه آزمون اولیه: دو، رتبه در مصاحبه دانشگاه اول: 8، رتبه در مصاحبه دانشگاه دوم: 1، اولویت اول: دانشگاه اول، اولویت دوم: دانشگاه دوم

از آن‏جا که فرض کردیم مبنای شروع الگوریتم رتبه آزمون اولیه باشد، بنابراین ابتدا به تخصیص رشته به فردی که در آزمون ورودی رتبه یک را کسب کرده می‏پردازیم. گفتیم که از نظر هر دو دانشگاه این فرد جزء منتخبین است. اولویت اول این فرد دانشگاه دوم است. بنابراین اولین فردی که به دانشگاه دوم معرفی می‏شود رتبه یک است چون اولویتش دانشگاه دوم بوده. به همین ترتیب رتبه دو آزمون اولیه به اولویت اولش یعنی دانشگاه اول معرفی می‏شود. به این ترتیب:

اولین نفری که به دانشگاه اول تخصیص داده شده است رتبه 2 آزمون اولیه است که در مصاحبه این دانشگاه رتبه 8 را کسب کرده است. در حالی که این فرد می‏توانست وارد دانشگاهی شود که از نظر آن دانشگاه رتبه مصاحبه اش 1 بود!

اولین نفری که به دانشگاه دوم معرفی می‏شود رتبه یک آزمون اولیه است که در مصاحبه این دانشگاه رتبه 7 را کسب کرده است. در حالی که این فرد می‏توانست وارد دانشگاهی شود که از نظر آن دانشگاه رتبه مصاحبه اش 1 بود!

با این تفاسیر معلوم نیست مصاحبه دانشگاه مهم تر بوده یا چیزهای دیگر!

کافی است مثال‏های این الگوریتم را با تعداد دانشگاه بیشتر و تعداد داوطلب بیشتر بسط دهید تا به عمق فاجعه پی ببرید.

قاعده‏ی منطقی موجود که سال‏های سال دانشگاه‏ها بر اساس آن دانشجو انتخاب کرده‏اند این است که هر دانشگاه به طور مستقل تعدادی قبولی اعلام می‏کرد و تعدادی ذخیره. ممکن بود یک فرد در سه دانشگاه قبول شود. این فرد بالاخره در یکی از این دانشگاه‏ها ثبت نام می‏کرد و ذخیره‏ها جاهای خالی احتمالی را پر می‏کردند.

سازمان سنجش مدعی بود که می‏خواهد جلوی بی‏عدالتی را بگیرد. اگر فرض کنیم که آزمون اولیه فیلتر مورد نظر برای اجرای عدالت و با کیفیت عادلانه بوده است، می‏باید پس از آن دانشگاه‏ها بر اساس مصاحبه‏ها نتایج را اعلام می‏کردند و تعدادی نیز ذخیره. یا حتی سازمان سنجش این کار را از طرف دانشگاه‏ها انجام می‏داد!

متأسفانه سازمان سنجش تنها و تنها برای گزینش بر اساس معیارهای غیرعلمی یک فاجعه به بار آورده است و عقلش نرسیده است که چگونه جلوی این فاجعه را بگیرد و با تعویق‏های مکرر اعلام نتایج نیز به نتیجه نرسید. و تأسف‏بارتر این که اطلاعیه اخیر سازمان سنجش که همراه با اعلام نتایج منتشر شده است، تلویحاً به هدف غیرعلمی گزینش اشاره کرده است و جا را برای خود باز گذاشته است که رتبه‏ها را نیز اعلام نکند؛ آن‏جا که در ردیف شماره دو زیر عنوان «تاریخ ثبت نام از پذیرفته شدگان» اشاره می‏کند:

«برای داوطلبان واجد شرایط گزینش کارنامه‌ای حاوی اطلاعات لازم، رتبه داوطلب و آخرین رتبه پذیرفته شده در هریک از کد-رشته‌های انتخابی و در سهمیه مربوط تنظیم و از طریق سایت اینترنتی این سازمان از اوایل مهرماه قابل دسترسی خواهد بود.»

***

خبرآنلاین آمادگی دارد تحلیل های دیگر و البته دفاعیات سازمان سنجش را هم منتشر کند. نظرات بیشتری از کاربران خبرآنلاین را می توانید اینجا، بخوانید.