راهبرد توسعه شهری(CDS) بخش دوم

ماتریس فرایند راهبرد توسعه ی شهری بدین صورت است که در زیر می آید : 

1.     در مرحله ی اول باید ببینیم در کجا هستیم

2.     در این مرحله باید تعیین کنیم که کجا باید باشیم

3.     چه مسائلی را باید عنوان کنیم

4.     در مرحله ی اخر باید به تعیین فعالیت هایی بپردازیم که انجام آن برای رسیدن به آنجا ضروری است.

لذا مراحل کار را به طور خلاصه در ذیل می توان مشاهده نمود : 

«ارزیابی –چشم انداز سازی –تدوین راهبردها – تهیه ی برنامه ی اجرایی »

(توسلی ، محسن ؛ 43،1384)

پس مشاهده می شود که روش شناسی استراتژی توسعه ی شهری یکی از کامل ترین و در  عین حال واقع گرا و عملی ترین روش شناسی ها در میان مجموعه ی اسناد و برنا مه ریزی های توسعه ی شهری برخوردار می باشد. 

برپایه ی چنین روش شناسی است  که محتوا و محصول نهایی طرح و حتی نوع اجرای آن از ویژگی های متمایزی نسبت به سایر طرح ها برخوردار است . به عنوان نمونه اینکه مفاهیم  آن به برنامه ریزی استراتژیک نزدیک است ، در حالی که ادبیات بنگاههای اقتصادی را در بر می گیرد واینکه (CDS) برخلاف سایر طرح های شهری  روی یک مساله ی خاص مشخصا تاکید می کند . همچنین اول روی سیستم مدیریت شهر حرکت می کند و به شدت به فرایند اعتقاد دارد یعنی از خصیصه ی  فرایند محوری برخوردار است . که این موضوع بحث مشارکت پذیری را مطرح می کند . نکته ی بعدی آنکه در (CDS) به آینده سازی توجه می شود نه آینده نگری ، یعنی اگر افق داشته باشیم ، ابتدا هدف را تبیین می کند و بعد مسیرهای رسیدن به هدف را طراحی می کند . در ضمن استراتژی  توسعه ی شهری محیط داخلی و خارجی را همزمان در نظر می گیرد  بعلاوه اینکه همیشه به دنبال فرصت ها و حتی در مواردی خلق فرصت های جدید است . و نکته ی دیگر آنکه بر خلاف طرح های معمول بر پایه ی یک چشم انداز مشخص (Vision) می باشد و راهکارهای تحقق این چشم انداز (Vision)  را نیز در درون خود دارد.

استراتژی و برنامه ریزی استراتژیک 

همان طور که می دانیم تدوین راهبرد(STRATEGY) یکی از مراحل فرایند برنامه ریزی استراتژیک است و به مفهوم تعیین اهداف و اقدامات گوناگونی است که اعتقاد می رود شهر را به هدف نهایی خود برساند . فرایند برنامه ریزی راهبردی ، فرایند تصمیم گیری مشارکتی است که منابع موجود را برای استفاده از فرصت ها و رفع تهدیدات پیش و روی شهر بکار می گیرد . از ویزگی های آن عبارت است از : 

الف- یک راهبرد ارائه دهنده ی انتخاب های قاطع است

ب- معطوف به اجرا و نتایج است

ج- واجد خصلت پاسخگویی راهبردی است

د- انعطاف پذیر و قابل تجدید نظر است

(گلکار کوروش و جلال آزادی، 1382، ص 59-79 ).

از سویی مجموعه ی سند (CDS) را در راستای تدوین و اجرای برنامه های استراتژیک شهری قلمداد می کنیم . از نظر مدیریت ،استراتژیک راهبردی صرفا انتخاب راهبردهای مناسب نمی باشد بلکه به انجام رسانیدن اهداف مورد انتظار نیز ضرورت دارد و راهبرد انتخاب شده هر چقدر هم مناسب و موثر باشد تا زمانی که به همان خوبی اجرا نگردد ،ناموفق خواهد ماند .

(اعرابی سید محمد و خدادادی عباس ؛  ماهنامه ی شماره ی 79 شهرداری ها،   ص53-66 )

توجه کنیم که با توجه به تحولات سریع و پیچیدگی های جهان امروز ،مسائل آموزشی ، بهداشتی ،اشتغال ،محیط زیست و حاشیه نشینی برای اغلب شهرهای کشورهای در حال توسعه ،دیگر طرح های رایج تا کنون و برنامه ریزی های سنتی نمی تواند جوابگو باشد . ولی یک برنامه ریزی استراتزیک می تواند در جهت مقابله سیستماتیک با معظلات شهری از طریق درک فرصت ها ،امکانات ،تهدیدات و...به دولت های محلی و شهرداری ها کمک کند . برنامه ریزی استراتژیک با این توصیف در صدد یافتن راه حل هایی جهت حفظ یا افزایش توان اقتصادی و چگونگی حفظ یا ارتقای کیفیت زندگی می باشد  (مرادی مسیحی ؛1384 ، ص 78). 

   یافتن راحل ها و پیشنهاد آنها در حوزه ی استراتژیک شهری زمانی مثمر ثمر خواهد بود که به عرصه ی ظهور برسد. در فرایند برنامه ریزی استراتژیک ماموریت های اصلی سازمان توسط مدیران ترسیم می شود و ابزاری لازم برای رسیدن به این ماموریت را فراهم می کند . تفاوت های مشخصی که بین این نوع برنامه ریزی ها و برنامه ریزی های سنتی وجود دارد را می توان در ذیل مشاهده کرد . از اینجاست که نقاط و جنبه های مثبت این نوع برنامه ریزی ها آشکار می شود و مزایای یک سند (CDS) نسبت به یک طرح جامع شهری آشکار می شود .  

ویزگی های برنامه ریزی سنتی ( برنامه ریزی جامع )بدین شرح اند : 

-اهداف کالبدی در قالب ایجاد نظم و حفظ تعادل ؛

- جدایی روند تهیه و اجرای استراتژی (برنامه)؛

- ذهن گرایی و پرداختن به خرده کارهای مقطعی ؛

- عدم انعطاف پذیری در تطبیق با محیط پویای شهر و شهروندان ؛

- استفاده از برنامه های یکسان و دستورالعمل های مشخص ؛

- تدوین برنامه توسط یک تیم مشخص ؛

 (مرادی مسیحی ،1384 ، ص94  )

در حالی که برنامه ریزی استراتزیک نوین (استراتژی توسعه شهری )،در مقابل دارای ویژگی های زیر می باشد :

-اهداف خدماتی –رفاهی ، محیط زیست ،بهسازی محیط  مسکونی و...

- توجه به اجرا و کنترل و ارزیابی در حین تدوین برنامه ؛

- در نظر گرفتن نیازهای واقعی شهروندان ؛

- رعایت اصل انعطاف پذیری در تدوین و اجرای استراتژی ها ؛

- انعطاف پذیری در روش های اجرایی ؛

- مشارکت مردمی در برنامه ریزی استراتژیک ؛

(اعرابی سید محمدو خدادادی عباس ؛ماهنامه شماره 79شهرداریها، ص55-66).
 
 

چشم انداز در (CDS) 

اهمیت چشم انداز و چشم انداز سازی در تعیین سرنوشت اقتصادی ،اجتماعی و کالبدی شهرها به گونه ای ا ست که می توان آن را قلب فرایند برنام ریزی راهبردی محسوب نمود . در وضعیت کنونی با توجه به رقابت شهرها در عرصه ی بین المللی برای کسب سود و درخشش بیشتر ، باید گفت که داشتن یک چشم انداز به عنوان یک ضرورت مطرح می شود . برای ارتقا و پیشرفت شهر یا منطقه و مقابله با بحران های مهم پیش و روی آن در آینده و رسیدن به نقطه ایده آل در آینده و دستیابی به جایگاه مطلوب در بین سایر شهرها و مناطقی که به کمک راهبرد مناسب توسعه ی شهری محقق خواهد شد ،تعریف یک چشم انداز بسیار لازم و ضروری است . 

به طور مشخص می توان گفت که چشم انداز سازی در راهبرد توسعه ی شهری گامی اساسی است و اصولا بدان معنا و موجودیت می بخشد و عبارت ا ست از بیان وضعیت ایده آلی است که جامعه امید دارد در اینده به آن نائل شود . چنین چشم اندازی باید میان کل جامعه مشترک باشد به گونه ای که بتوان در مفهوم واقعی اش آن را مربوط به " همه ی ما " دانست (National civic league(1995) the community visionning and strategic hand book).

در این تعریف دو ویژگی از مفهوم چشم انداز معتوم می گردد که عبارتند از آرمان گرابانه بودن و مشترک و از آن همه بودن ،و بسیار نیز مورد تاکید می باشد. تدوین چشم انداز برای یک شهر در حقیقت به مفهوم ارائه ی هدفی به ساکنین شهر جهت کلیه تلاش هایشان و توصیف چیزی است که احتمالا در آینده به ان نائل خواهند شد . در واقع به تصویر کشیدن جایی است که شهر و جامعه می خواهند در اینده در انجا باشند . و آن بر می گردد به درک مشترک جامعه از اهداف توسعه ی خویش و عموما تلاش دارد به به این سوال پاسخ گوید که "این شهر یا منطقه ، توان بالقوه ی چه چیزی شدن را دارد ؟ "

(گلکار ،کوروش و جلال آزادی ،1384، شهرنگار ،ش 30 ، ص 59-80).

در کل چشم انداز را در سه گزاره ی ذیل می توان صورتبندی کرد :

- وصف روشن و فشرده از شهر یا منطقه ای ا ست که می خواهیم در آینده ی طولانی  مدت داشته باشیم ،

- بیان ویژگی هایی است که به شهر یا منطقه مد نظر تصویری قابل ادراک و متمایز می بخشد ،

- مجموعهای از ارزش هاست که تصمیم گیری های آتی را هدایت می نماید .

برای تهیه ی چشم انداز با چنین ویژگی هایی ابتدا باید چشم اندازهای گذشته و اکنون شهر را بررسی نمود . سپس به بازاندیشی و تامل در مورد چشم اندازهای غیر رسمی موجود و غیر روزآمد پرداخت . در رده های بعدی شناسایی و تدوین چشم انداز قرار می گیرد و انتخاب چشم انداز بهینه که در واقع پس از تحلیل چشم اندازهای گزینه و بحث و بررسی در مورد سناریوهای مختلف ، انجام می پذیرد سپس  سعی می شود چشم انداز بهینه گزینش گردد و در مرحله ی اخر بیانیه ی چشم انداز تدوین می گردد . به عنوان نمونه گونه ی عام چشم انداز شهر/محله برای آکسفورد "انگلستان" ، شهر آموزشی دانشگاهی است و یا برای شهرهای  اصفهان ، استانبول و ونیز ،شهر تاریخی-گردشگری و برای مشهد ،مکه ، بیت المقدس و واتیکان ،چشم انداز عام شامل شهر مذهبی  - زیارتی است .  

در بیانیه ی چشم انداز مرکز شهر ساوت هامپتون انگلستان آینده مرکز شهر بدین صورت ترسیم شده است :

"با توجه به این که طی 20-50 سال آینده ساوت هامپتون به شهر پیشگام در منطقه ی  جنوب انگلستان تبدیل شده و یک شهر هوشمند و دارای پایه ی اقتصادی قوی خواهد بود ،مرکز شهر نیز از نظر کالبدی با اعمال تغییراتی قادر به جذب بنگاههای اقتصادی و بازدید کنندگان متعدد می گردد ،به لحاظ بصری زیبا و مکانی به یاد ماندنی می شود با خیابان های فعال و فضاهای همگا نی پویا "

 (Southampton city center urban design strategy(2001).
 

جایگاه (CDS) در نظام برنامه ریزی توسعه ی کشور  

طرح های(CDS) دارای ارتباط خاص و ویژه با سایر طرح ها ی مشخص می باشد . در کشور ما که هنوز سابقه ی چندانی در مورد برنامه ریزی استراتژیک نداریم جایگاه چندان مشخصی ندارد و به بیانی دیگر محمل قانونی استواری برای آن وجود ندارد . بعد از امتحان و آزمایش ،  امکان اینکه جایگزین طرح های ساختاری – راهبردی شود ، چندان دور از ذهن نیست . اما در مجموع نمی توان آن را جایگزین سایر طرح های مرسوم نمود . (CDS)  فقط یک طرح هدایت کننده و هماهنگ کننده است و بیشتر برای شهرهایی است که دارای تحولات سریع بوده و با مشکلات حادی مثل فقر شهری  روبه رو هستند  کاربرد پیدا می کند . (مهندس روستا ودکتر رفیعیان ، مصاحبه )یعنی (CDS)  را نمی توان جایگزین کامل و مناسب برای سایر طرح ها دانست ،  ولی تقویت کننده آنها بوده و نقش بالا دستی را در تدوین استراتژی های شهری به عهده دارد . (http://www.hamshahrionline.ir/news/) 

این نوع طرح ها در جاهایی که سایر طرح ها نا موفق عمل می کنند ، می تواند موفق عمل نماید .  برنامه هایی که جهت ارتقا و بهسازی زاغه ها و سکونت گاههای غیر رسمی بکار می روند بنام (CVS) (برنامه ی شهر های بدون زاغه یاcities without slums ) برایمان شناخته شده هستند . در این نوع طرح ها بر مواردی چون ارتقای اموزشی ، سطح بهداشت ، ساخت سرمایه ی اجتماعی و احیای مشارکت ،  برقراری تسهیلات اجتماعی ، بهبود مساکن و .. تاکید می شود. در این مور ،  برنامه ی بهسازی شهری و اصلاح مساکن ایران ، یک عملکرد متمرکز بر (CDS) است که به ویژه در مورد سکونتگاههای غیر رسمی و فرودست صدق می کند . این برنامه همچنین در تلاش برای کاهش فقر در هر یک از شهرهای درگیر در مسائل سکونت گاههای غیر رسمی تمرکز می کند که این موارد از اهداف کلیدی (CDS) می باشد . لذا برنامه ی شهرهای بدون زاغه و بهسازی شهری با استراتژی توسعه ی شهری (CVSوCDS) کاملا به هم مربوط بوده و کنش های متفابل دارند . همچنین است رابطه ی (CDS) با یک دسته از برنامه ها و طرح های توسعه ی شهری . اما هنوز جایگاه و روابط این طرح ها در درون نظام جامع برنامه ریزی کشور دقیقا مشخص نشده است و نیاز به زمان دارد . (طرح مشترک دکتر رفیعیان و بانک جهانی  در مورد سکونگاههای غیر رسمی urban upgrading and housing reform project. city development strategy and informal settlement upgrading).

(CDS) در مقابل سایر طرح ها 

بسیاری از طرح های جامع و تفصیلی شهری و روستایی در مرحله ی اجرا با مشکل روبه رو می شوند . در صورتی که این طرح ها دارای پشتوانه ی قانونی و اداری –دولتی نیز بوده اند ، نتوانسته اند در بسیاری از مسائل درست پاسخگو باشند . در پی بررسی این موضوع و مطالعه ی برخی قوانین در می یابیم که فقط به صرف این که قانونی تصویب شود ، اجرایی نخواهد بود . بلکه خواست مسئو لان و اراده ی اجرایی آنان لازم است ، در استراتژی توسعه ی شهری تکیه بر موارد قانونی نشده ، بلکه تکیه بر این است که خواست ها و اراده ها را هم نوا کند تا بتواند این خواست و اراده را به سرمنزل مقصود برساند . در حقیقت ضمانت اجرایی طرح های (CDS) مشارکت بازیگران کلیدی در تهیه ی طرح و حتی اجرای آن می باشد و دیگر لزومی به تهیه ی قانون و مصوبات خاص در مورد آن وجود ندارد . سابقه ی طرح ها و برنامه های شهری در ایران ،طرح های جامع و تفصیلی شهری و هادی روستایی است ،که تا کنون نتایج مطلوبی از آن به دست نیامده است در حالی که (CDS) دو تفاوت عمده با آنها دارد ، که این نقیصه ها را جبران می کند : 

الف- از نظر نوع نگاه و فراورده های نهایی ، دیدگاهی مبتنی بر توسعه متوازن در همه ی بخش های شهری می باشد . این برنامه ها صرفا برای کالبد تهیه نمی  شود ، بر روح حاکم بر کالبد که همان روابط اجتماعی و اقتصادی ، فرهنگی و ... است،نیز در نظر گرفته می شود . در این نوع برنامه ها کلان نگری در نتیجه ی نهایی وجود دارد ، به این معنی که خطوط کلان با توجه به عوامل مختلف ترسیم شده و از پرداختن به جزییات پرهیز می شود .

ب- از نظر نوع فرایند ، در آن تکیه های اساسی بر مشارکت بازیگران کلیدی می باشد و حوزه های عملیاتی  آن به تمامی حوزه های مدیریتی نفوذ می کند . از جمله مدیریت مالی ، اجتماعی ، شهری و ... و این از آن جهت است که واقعیت شهر نیز بر همین اصل استوار است . در حقیقت شهر خود مجمو عه ای از سیستم های مختلف است که در کنار یکدیگر در تعامل با یکدیگر قرار دارند .  

در کنار مسائل فوق ، شاید دلیل دوام و توان منحصر به فرد رویکرد (CDS) را بتوان در اتصال دادن روابط بین بخشی و مقیاس محلی با دستوالعمل توسعه ی شهری مشاهده کرد . بعلاوه این که راهبرد توسعه ی شهری نیاز به یکپارجه سازی راهبرد های توسعه ی اقتصاد محلی (LED=Local economic development)و راهبرد کاهش فقر (PRC=Poorment reduce strategy  ) در یک چارچوب راهبردی از توسعه ی شهری را به رسمیت می شناسد . از این رو بکارگیری توامان (LED)و (PRC)  می  تواند قدری از مشکلات موجود بر سر راه توسعه ی شهری را بکاهد (توسلی ، محسن ؛ 1385 ،ص 44).

در ضمن باید دانست که بلوک های اصلی سازنده سند (CDS) شامل سه بخش زیر است : 

1- چشم انداز سازی

2 - تدوین راهبرد

3 - پیش بینی و اجرا  

و محصول فرایند مورد بحث یک راهبرد توسعه است که ماهیتی  پویا دارد و به موازات تغییر و تحول در موقعیت و نقش رقابتی شهر ، خود نیز مورد تغییر و اصلاح قرار می گیرد و اگر چه چشم انداز طولانی مدت شهر را مبنای کار قرا می دهد،  لیکن تنها در برنامه ی اجرایی کوتاه مدت است که به اوج خود می رسد . از نظر فرم یا ساختار شکلی (CDS) نیز بر حسب موقعیت و شرایط ، می تواند قالب های متفاوتی را به خود بپذیرد . و البته از نظر فرم باید توجه کرد که محصول این فرایند ماهیتی استراتژیک و جامع می باشد و از این رو مشابه اسنادی نظیر طرح های جامع شهری نمی باشد. (Cities alliance ,2006,city development strategy guidelines: driving urban performance , february ,1,2006).

از ویژگی های این نوع طرح ها این است که از نظر اهداف یکسان و مشترک است و از اصول مشابه پیروی می کند اما از آنجا که به مشخصات ویژه ی هر شهر توجه خاصی دارد فلذا در جزئیات ،متفاوت از هم خواهد بود . یعنی بر توان ها ،ویژگی ها و امکانات هر شهر به طور جداگانه تاکید می کند ،جرا که می خواهد در نهایت بر خصوصیت رقابتی آن با توجه به مزیتی که میان سایر شهرها دارد تاکید کند .

(گلکار کوروش و جلال آزادی ؛ نشریه ی شهر نگار ، شماره ی 30 ، 1384 ،ص 59-79).

در ضمن این راهبرد همواره بر خلاف طرح های سنتی رایج ،بر یک مسله ی عمده تمرکز می کند مانند فقر زدایی در مورد پیشاور پاکستان (Pishavar city district government (2001) ) 

محورهای خاصی که (CDS) معمولا بر آن تاکید می کند علاوه بر فقر شهری شامل اقتصاد شهری ؛محیط زیست (توسعه پایدار) و توریسم است .

این نوع طرح ها معمولا یک طرح  "اقتصاد محور "  است که بیشتر در مورد "ابعاد"  تحقیق  می کند .

تفاوت های عمده ی دیگری که (cds) با طرح های دیگر به ویژه ساختاری راهبردی دارد این است که (cds) بیشتر شامل " راهبردها " است در حالی که طرح های ساختاری راهبردی بیشتر بر " ساختار " تاکید دارد.  

افزون بر این در مورد افق های مطرح در (cds) باید گفت که افق و چشم انداز بسیار واقع بینانه تری داردو,گر نه طرح های جامع نیز مثلا برای خود دارای نوعی چشم انداز بلند مدت (20 ساله ) می باشد .