● پای صحبت دکتر منصوره طاهباز؛ معماری همساز با محیط، تجلیگاه شهو

● پای صحبت دکتر منصوره طاهباز؛ معماری همساز با محیط، تجلیگاه شهود ایرانی

:: بهرام هوشیار یوسفی

دکتر منصوره طاهباز، لیسانس و فوق لیسانس و دکتری را در رشته معماری از دانشگاه شهید بهشتی اخذ کرده؛ تبحرش را در مبحث معماری همساز با محیط مدیون تلمذش نزد دکتر محمود رازجویان که از اساتید درجه اول این وادی در ایران است و از اولین ها در این عرصه، می داند و حاصل سال های شاگردی البته به صورت کتابی تحت عنوان "خورشید و جهت گیری ساختمان" طی همان سال های اوایل دهه 60 به چاپ رسیده است.

● پای صحبت دکتر منصوره طاهباز؛ معماری همساز با محیط، تجلیگاه شهود ایرانی

:: بهرام هوشیار یوسفی

دکتر منصوره طاهباز، لیسانس و فوق لیسانس و دکتری را در رشته معماری از دانشگاه شهید بهشتی اخذ کرده؛ تبحرش را در مبحث معماری همساز با محیط مدیون تلمذش نزد دکتر محمود رازجویان که از اساتید درجه اول این وادی در ایران است و از اولین ها در این عرصه، می داند و حاصل سال های شاگردی البته به صورت کتابی تحت عنوان "خورشید و جهت گیری ساختمان" طی همان سال های اوایل دهه 60 به چاپ رسیده است. از همان زمان جرقه علاقه طاهباز به حوزه معمازی زیست محیطی زده شد و در ادامه رساله کارشناسی ارشدش را هم درهمین زمینه با عنوان "آسایش در فضاهای باز و معابر" تالیف کرد و همچنین تز دکترایش در رابطه با طراحی پنجره با توجه به بحث سایه و نور به نتیجه رسید. نرم افزاری که طی مطالعات دکتری طاهباز تهیه شد به عنوان اختراع به ثبت رسید و همچنین این رساله به عنوان رساله برتر از طرف انجمن بهینه سازی مصرف سوخت در پنجمین همایش جایزه گرفت.

دکتر طاهباز در این اثنا مشغول تهیه مقالات و تحقیقات است که ماحصل عمده آن کتاب "اصول طراحی معماری همساز با اقلیم در ایران" می باشد که توسط دانشگاه شهید بهشتی منتشر شد. دکتر طاهباز با درجه استادیاری در دانشگاه تدریس می کند و از سال 1371 عضو هیات علمی رسمی دانشگاه شهید بهشتی است.
با او به اختصار به باز بینی مقوله معماری همساز با اقلیم در ایران پرداختیم:

با توجه به سوابق شما و این که عامل اقلیم و جغرافیای بنا یکی از عوامل اصلی هویت ساز است، تاثیر این عامل را در هویت معماری بومی ایران و نیز معماری معاصر چگونه ارزیابی می کنید؟
یکی از افتخارات کشور ما این است که نزدیک به 6000 سال تمدن یک جا نشینی داریم و جغرافیایی بسیار متنوع؛ تقریبا از لحاظ تنوع در بستری قرار گرفته ایم که دو دریا در شمال و جنوب و دو رشته کوه بسیار بلند ( البرز و زاگرس) در داخل کشورمان و دو کویر بسیار بزرگ نیز داریم یعنی این تنوع بسیار زیاد جغرافیایی چه بسا در هیچ جای دنیا به این شدت وجود نداشته باشد و این باعث تنوع اقلیمی در ایران شده است. این 6000 سال تمدن باعث شده که وقتی به معمار بومی ایران نگاه می کنیم در جاهای مختلف می بینیم که واقعا هرکدام از این ها یک کلاس درس و یک دنیا تجربه در خود جای داده است و اگر در آن دقیق شویم می توانم بسیار از آنها درس بگیریم. در کتاب اصول معماری همساز با اقلیم فقط به بررسی مساجد پرداخته شده است و چنین گفته که با این تنوعی در رابطه با همسازی وجود دارد چند مدل مسجد وجود دارد در صورتی که ما می دانیم الگوی مساجد ایرانی یک الگوی خاص با حیاط مرکزی و دو یا چهار ایوان با گنبد و گلدسته می باشد ولی با این وجود همین الگو در اقلیم های مختلف به صورت متفاوت اجرا شده است.
مشابه این قضیه را در مسکن و بناهای مسجد- مدرسه و... داریم و این نشان دهنده این است که کشور ما دارای تمدن بوده و بر روی تمدنمان می توانیم بایستیم و حرف برای گفتن داشته باشیم و اگر بتوانیم همین استمرار را در معماری امروز پیاده کنیم واقعا حق مطلب به جا آمده است.
استمرار یعنی استفاده ار معماری اقلیمی؛ همین طور که می دانید مبحث جدیدی در در دنیا با عنوان معماری پایدار و معماری سبز و بحث های انرژی مطرح شده است. این پیوند گذشته و حال ما با توجه به این که در گذشته به صورت ارگانیک خودمان این کار را انجام می دادیم و در حال حاضر به صورت نظام مند می توانیم استفاده کنیم که در عین حال در هویت ساختمان ها هم نقش داشته باشد، راهکاری که شما ارائه می دهید چیست؟
متاسفانه در این مقوله ما از کشورهای دیگر عقب افتاده ایم یعنی خودمان گنجینه ی بسیار عظیمی پشت سر داشته ایم و باز منتظریم که ببینیم که در اروپا و کشورهای پیشرفته چه می گویند و ما آن را این جا پیاده کنیم. در حال حاضر سردمدار این مباحث انجمنی است در امریکا به عنوان معماران 2030 که معتقدند که اگر روند ساختمان سازی در کره زمین به همین صورت که الان است ادامه پیدا می کند و مصرف انرژی به همان صورتی که الان مصرف می شود و محیط را آلوده می کند ادامه پیدا کند تا سال 2100 زندگی بر روی زمین غیر ممکن خواهد شد زیرا نه کشاورزی امکان دارد نه آب سالم در اختیار کسی قرار خواهد گرفت به خصوص با تغییرات آب و هوایی نظیر سونامی و سیل ها و... که اتفاق می افتد. این انجمن پیشنهاد کرده است که بخش ساختمان چه معماری چه شهرسازی و چه عمران و تمام متخصصینی که در زمینه ساختمان سازی نقش دارند 50% سهم آلودگی محیط زیست را به گردن دارند. این گروه محاسبه ای انجام داده اند مبنی بر اینکه تا سال 2030 تقریبا 3/2 ساختمان هایی که در حال حاضر در دنیا وجود دارد یا بازسازی می شود یا نوسازی. با این ایدئولوژی یک سری دوره های آموزشی برقرار کرده اند و مهندسان را آموزش می دهند که چگونه همساز با محیط طراحی کنند و چگونه مانند قدیم ساختمان خودش محیط را در کنترل خودش بگیرد و صدمه به محیط نزند و از محیط نیز صدمه نخورد. به طور مثال بنایی که 3000 سال قدمت دارد بنایی است که با محیط خودش تطابق دارد واگر نه ساختمان هایی که در حال حاضر می سازیم باید بعد از 20 سال تخریب شوند. به طور مثال بسیار جالب است که در محاسبه ای که انجام داده اند در خود یک ساختمان مجموعه انرژی که مصرف می شود که در حال حاضر انرژی های فسیلی است، حدود 84% انرژی صرف گرمایش و سرمایش، روشنایی و تهویه می شود و فقط 16% انرژی صرف گرم کردن آب یا روشن کردن کامپیوتر یا... می شود. در قدیم برای این 84%چه راه حلی اندیشیده بودیم؟ گرمایش و سرمایش به صورت خورشید و باد صورت می گرفت، روشنایی با نور طبیعی، تهویه با تهویه طبیعی انجام می شد یعنی ما الان امکاناتی را که طبیعت به طور مجانی در اختیارمان قرار می دهد را ندیده می گیریم و بنایی را طراحی می کنیم که خودش باعث می شود که نتواند از نور خوب استفاده کند، مثلا در آپارتمان هایی که ما می سازیم نگاه کنید زمین را به 4 قسمت تقسیم می کند و در چهار طرف 4 واحد در هر طبقه قرار می دهد و همه ی طبقات از یک پاسیوی بسیار کوچک نور می گیرند. در حالی که پاسیوی طبقه اول یک دخمه است و کسی که آن پایین زندگی می کند کاری به غیر از روشن کردن تمام مدت چراغ خود ندارد. اشکال از کیست؟ آیا اشکال از کسی است که آنجا زندگی می کند یا اشکال از من طراح است که متوجه نبودم با این طرح مردم را از آفتاب و نور و تهویه خوب محروم می کنم. در سطح دنیا انرژی هایی که به آن ها passive [غیر فعال] گفته می شود یعنی ساختمان به طور طبیعی ماهیتا طوری طراحی می شود که می تواند از آفتاب یا از نور استفاده کند علاوه بر این سیستم های active [فعال] وجو دارند که شما می توانید به جای این که برق را از برق شهری استفاده کنید از یک سری کلتورهای خورشیدی استفاده می کنید. حتی در حال حاضر در برج ها توربین های بادی در قسمت هایی از ساختمان قرار می دهند که وقتی جریان باد شدت پیدا می کند و این توربین به چرخش در می آید و برق ساختمان تامین می شود به آن ساختمان zero energy می گویند یعنی ساختمان هایی که انرژی مصرفی خودش را تامین می کند. در واقع هدف انجمن 2030 این است که کشورها برنامه ریزی انجام دهند که ظرف این 30 سال ساختمان ها 50 % انرژی خود را تامین کنند سپس 80% و در سال 2030 ساختمان ها انرژی خودکفا شوند و هیچ باری از سهم انرژی شان را به طبیعت فشار بیارند و باعث آلودگی نشوند که اگر این اتفاق بیافتد ممکن است کره ی زمین از بحران نابودی نجات پیدا کند.
آیا در این راستا در ایران تلاش هایی صورت گرفته است؟
در ایران کارهایی صورت گرفته است ولی جنبه تئوری دارد و تا آن جا که اطلاع دارم نهادهایی چه به صورت دولتی و چه به صورت خصوصی تشکیل شده اند و تلاش می کنند که این بحث ها را با سمینار یا کلاس هایی تداوم دهند. اگر این صحبت ها عملی شود بسیار عالی است. من فکر می کنم یکی از نهادهایی که نسبتا خوب در این مقوله فعالیت می کند سازمان توسعه و تجهیز می باشد که کلاس های آموزشی تشکیل داده است و مهندسانش را ترقیب می کند که مدارسی که طراحی می کنند مناسب با اقلیم باشد. به طور مثال در سال 1386 که برای سازمان یک هفته کارگاه داشتیم. قبل از آن 2-3 ماه به صورت کرکسیون کارها بررسی و اصلاح می شد و یک از برنامه های کارگاه به صورت مسابقه طراحی بود که دوستان متناسب با اقلیمی که از آن آمده بودند طرح های خود را ارائه کردند. مبنای کار نیز همین کتاب بود حدود 60 مهندس از سراسر کشور حضور داشتند که در مدت 5 روز این کتاب معرفی و بررسی شد. صبح کلاس های طراحی همساز با محیط و ارائه راهکارهای طراحی برای هر محیط مطرح می شد و بعد از ظهر به بررسی نمونه ها و کرکسیون طرح ها پرداخته می شد، در نتیجه با اطلاعات ارائه شده، خود مهندسین کارشان را کرکسیون [تصحیح] می کردند.
به نظر می آید در معماری گذشته صرف نظر از بحث تکنیکی در مقوله انرژی، تلفیق معنایی نیز اتفاق افتاده است؛ یعنی مثلا تنها هدف استفاده از باد نبوده است و مقولات زیبایی شناسانه نیز مطرح بوده است.
دقیقا؛ سمیناری در سویس از طرف یک مرکز تحقیقاتی درلوزان برگزار می شود که تخصص شان در زمینه ی نور و به نوعی انرژی خورشیدی است و در زمینه ی تهویه هم کارهایی انجام می دهند. به خاطر تز دکتری خودم که در زمینه ی نور بود به همراه یکی از فرق التحصیلان دانشکده که تز خود را با من گذرانده بود درباره بررسی تجربیات نورپردازی در معماری سنتی ایرانی مقاله ای تهیه کردیم و باور نکردنی است که 26 نوع نورگیر و پنجره شناسایی کردیم که هرکدام با ترفند های طراحانه و بسیار زیبا برای هر فضایی یک پنجره ای تعریف کرده اند مثلا شباک یا ارسی یا درپنجره بر روی چه فضاهایی قرار می گیرد و در کل 6 سیستم نورپردازی تهیه شد که هرکدام به چندین نوع پنجره تقسیم می شد و این پنجره ها از سقفی تا دیواری هر کدام یک نوع نورپردازی را در فضا به وجود می آوردند و از لحاظ زیبایی شناسی بی نظیر بودند. این سیستم های نورپردازی را تبدیل به پوستر کردیم و این پوستر به عنوان بهترین پوستر جایزه گرفت و آنقدر آن ها مشعوف شده بودند از این که بحث نور که آنقدر علمی به آن می پردازند و به نظر می آید که صرفا یک بحث کاملا علمی است، در کشور ما با علم و عرفانی که مردم ما دارند به صورت فوق العاده زیبا و فوق العاده هنرمندانه به آن پاسخ داده شده است؛ در صورتی که در آن موقع نورسنج و امکانات اندازگیری نور هم نداشتند و واقعا همه بر اساس آن شهود قلبی و ادارک واقعی که از محیط داشتند اتفاق افتاده است. اگر ما بتوانیم این مسائل را بشناسیم و آن ها را به زبان امروز ترجمه کنیم، مساله حل است.... اگر بتوانیم تیم های تحقیقاتی و خودباوری داشته باشیم، فکر می کنم عملی است.
شما در این راستا اقدامی نکرده اید؟
اقدامی که ما انجام داده ایم این است که دانشجویان را به این زمینه علاقه مند کنیم، خود بنده تزهای فوق لیسانس خوبی را راهنمایی کرده ام، بسیاری از دانشجویان به ادامه تحصیل در این زمینه تشویق می شوند. امید ما به این جوان هاست که خودشان را باور کنند.....
من خیلی خوشحال هستم که این موج به کشور ما نیز رسیده است و این علاقه ایجاد شده است و امیدوارم تلاش هایی که شاید کورکورانه و جسته گریخته در این ور و آن ور اتفاق می افتد انسجامی پیدا کند و هدفمند و پی گیری شود.سازمان هایی که متولی ساخت و ساز در کشور هستند وظیفه ی تعین کننده و موثری در این زمینه دارند به شرط آن که درست عمل کنند.